موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل

تَعزیه نامه ، کلام منظومی است که هنگام اجرای نمایش سنتی ایرانی (تعزیه) ، مورد استفاده بازیگران ، برای مرثیه خوانی و یا گفتگو با یکدیگر قرار میگرد تا واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع) که موضوع اصلی نمایش است ، بهتر نمایان گردد.

تاریخچه : سرودن نخستین تعزیه نامه ظاهراً با اجرای اولین تعزیه در ایران هم زمان است ، ولی به درستی روشن نیست که اجرای نخستین تعزیه در چه زمانی صورت گرفته است. بسیاری بر این باورند که تعزیه ریشه در نمایش واژه های مذهبی درایران پیش از اسلام داشته و بعدها در دوران صفویه ، حیاتی دوباره یافته است (نکـ: چلکوفسکی  ، «گفتگو ...» ، 14 ؛ بیضایی ، نمایش ...  ، 30-31 ؛ یار شاطر ، 127-135؛ ملک پور ، 1/211-213).

نوشته های جهانگردان و یا سیاست پیشگانی که در سده های 10-12ق/ 16-18 م ، از ایران بازدید کرده اند ، موید این معناست که حکومت صفویه در ایجاد و تحول  تعزیه به شکل کنونی و تحول ان ، نقشی موثر داشته اند (نکـ: ملکپور ، 1/229 ، 213 ؛ مسعودیه ، 1/10).

تعزیه با گذر از دوره صفویه و زندیه ، در دوره قاجاریه به اوج تحول و تکامل خود رسید (بکتاش ، 7؛ شهیدی ، پژوهشی ... ؛ 76- 81 ، 111- 119 ؛ چلکوفسکی ، «کتاب شناسی» ، 3656-376). بدین ترتیب ، تعزیه در شمار پدیده هایی است که در گذار از سده های متمادی ، تحول یافته ، و تعزیه نامه هم به دنبال تحنل تعزیه ، در عصر کریم خان زند تدوین شده است (محجوب ، 187- 188).

تعزیه نامه در دوره قاجار ، رشد کیفی یافت. در هیمن دوره بسیاری از تعزیه نامه تدوین شد و به چاپ رسید (کالمار ، 49 ؛ همایونی ، «سیر....» ، 93). تعزیه نامه های در آغاز بسیار ساده بود و فقط در یک یا دو روز (تاسوعا و عاشوار) از سال اجرا میشد ، ولی از دوران زندیه به این سو ، در تمام 10 روز اول محرم و نیز برخی دیگر از ایام مذهبی سال ، مانند روز شهادت امام علی (ع) به اجرا در می امد (چلکوفسکی ، «تعزیه ....» ، 19؛ شهیدی ، پژوهشی ، 74).

اجرای تعزیه در مقیاس گسترده ، سبب استفاده پی در پی از تعزیه نامه ها و نسخه برداری مکرر از انها شد و این امر سبب اشفتگی ، تحریف و اختلاط بخشهایی از تعزیه نامه ها با یکدیگر شد (همان ، 127 ، 131). ظاهراً این آشفتگی در زمان امیر کبیر (مقـ 1268ق) به اوج خود رسیده بود ، زیرا امیر از شهاب اصفهانی (درباره او ، نکـ: خیام پور ، 2/157) خواست تا 12 مجلس از وقایع کربلا را منظوم سازد و بدین ترتیب از آشفتگیها بکاهد (ادمیت ، 31). به هر تقدیر تعزیه نامه در حرکت روبه رشد خود ، دچار تغییرات و تحولاتی شد که از جمله انها ، کاهش آواز و کلام یک نفره و کاسته شدن از گفت و گوهای طولانی و ملال اور بود که به دنبال خود ، حرکت و عمل را برگفتار چیرگی داد (شهیدی ، همان ، 74- 75 ، 561-562).

سرایندگان: شمار موضوع تعزیه نامه های موجود ، به بیش از 100 میرسد (محجوب ، 185 ؛ ملکپور ، 1/229). تنها شماری از سرایندگان این اثار شناخته شده ، و اکثر انها ناشناخته مانده است. علیت این ناشناختگی به نظر برخی (صیاد ، «ب» ) این است که تعزیه نویس از ابتدا در فکر ایجاد یک اثر ادبی نبوده است  که بخواهد نام خود را در پای ان ثبت کند. به نظر برخی دیگر سبب این امر ان است که تعزیه نویس در واقع همان تعزیه – گردان بوده که در زمان اجرای تعزیه ، متون نمایشی را فی البداهه میسروده ، و در اختیار بازیگران قرار میداده است (ملکپور ، همانجا ؛ ارین پور ، 1/323؛ همایونی ، تعزیه .... ، 268). همچنین توجه تعزیه سرا به کسب اجر اُخروی و نه اشتهار دنیوی ، و ترس از تکفیر از سوی علمایی  که تعزیه را مردود یا مکروه میشمردند ، نیز از جمله علل ناشناختگی تعزیه سرایان به شمار می آید و نکته اخر انکه تعزیه نامه در طول زمان ، انچنان دستخوش تغییر و تبدیل میشد که اطلاق نام سراینده واحد بران امکان نداشت (همان ، 2666 ، 268 ، ممنون ، 16؛ شهیدی ، پژوهشی ، 511- 513).

به هر روی ، نام شماری از تعزیه سرایان مشهور که برخی از انان تعزیه گردان هم بوده اند ، درمنابع ثبت شده است ، مانند خواجه حسین علی خان ، که در دربار فتحعلی شاه  و محمد شاه قاجار معین البکا بود (خوجکو ، 116؛ ممنون ، 15) ، سید مصطفی کاشانی (میر عزا) ، میرزا باقر (معین البکا) و میرزا  محمد تقی خان ، معروف به تعزیه گردان (برای اگاهی از این افراد و دیگر تعزیه سرایان ، نکـ: ممنون ، 15-16ممنون ، 15-16 شهیدی ، همان ، 511- 514 ، «دگرگونی ....» ، 84 ، «تعزیه ها ...» 128 ، 132؛ نیز نکـ:  همایونی ، همان ، 266- 267 ؛ ملکپور ، همانجا ؛ فقیهی ، 1/250 ؛ منزوی ، خطی ، 6/4443 ؛ آستان قدس ، 7/665 ؛ ملک ، 2/ 156 ؛ صیاد ، «الف» - «ب» ).

موضوعات ومضامین: با گسترش تعزیه نامه ها و تحول و دگرگوین در انها ، موضوع شهادت امام حسین (ع) نقش محوری یافت و داستانهایی که موضوعشان مقدم بر واقعه عاشورا و یا بر گرفته از ان بود ، به صورت دوایر متحدالمرکزی پیرامون محور اصلی (عاشورا) قرار گرفت ، موضوعاتی مانند رحلت پیامبر (ص) و یا اسارت اهل بیت (ع) در روز عاشورا (هنوی ، 285).

به موازات انکه تعزیه پایگاه جدید اجتماعی یافت ، تعزیه نامه ها نیز در اشکال ، موضوعات و مضامین خود دستخوش  تغییر شدند. موضوعات جدید ، عبارت بود از الف: - «واقعه» ، تعزیه نامه هایی که به شهادت و بخصوص شهادت امام حسین (ع) و یارانش  در صحرای کربلا  مربوط میشد ، مثل تعزیه «هفتاد و دو تن» ؛ ب - «پیش واقعه» ، تعزیه نامه های فرعی که درباره یک «واقعه»  نوشته میشد ، مانند پیش واقعه «عباس هندو» که معمولاً پیش از واقعه «شهادت حضرت عباس (ع)» اجرا میشد ؛ ج - «گوشه» ، شبیه هایی بودند بیشتر دارای داستانی مستقل ، غیر مذهبی و غیر مرتبطب با کربلا  و عاشورا با غلبه عنصر ظنز در انها ، مانند «شست بستن دیو» (ملکپور ، 1/242- 243 ؛ بیضایی ، گوشه ای ... 83 ؛ شهیدی ، «دگرگونی» ، 72- 73 ، پژوهشی ، 262).

تنوع اشکال تعزیه نامه ها ، همچنین سبب ورود موضوعات جدید به این گونه آثار شد و ان را به موضوعات تاریخی (امیر تیمور و والی شام) ، افسانه ای (جابلقا ، جابلسا) و اساطیری (قصاب جوانمرد) ، تقسیم کرد (نکـ: همان ، 2651- 263 ؛ همایونی ، «سیر» ، 92؛ ارین پور ، 1/324). موضوعات جدید نیز دست تعزیه نویس را برای استفاده از مضامین  نو باز گذاشت و به وی امکان  داد تا مضامینی از ایران باستان ، فرهنگ زردتشتی و فولکلور ایرانی (مانند سنت حنا بستن در تعزیه «حضرت قاسم» ) ، فرهنگ مسیحی (تعزیه «وهب» ) و فرهنگ یهودی (تعزیه «چهار مرغ» ) را در آثارشان وارد کنند (کالمار ، 68 ، 97 ؛ فتحعلی بیگی ، 37 ، 39 ، 41 ، 49 ، 50 ، 52 ؛ ملکپور ، 1/230 ؛ شهیدی ، همانجا ، نیز«تعزیه ها»  ، 122 ؛ همایونی ، «تحلیلی ....» ، 37- 38 ؛ چلکوفسکی ، «گفت وگو»  ، همانجا).

ویژگیهای ادبی: اشعار تعزیه نامه ها به لحاظ شیوایی و فصاحت دارای پست و بلند بسیار است  (برای اطلاعات بیشتر ، نکـ: شهیدی ، پژوهشی ، 544ببـ ). این ویژگی  دوگانه ، سبب داوریهای  مختلف و گاه متضاد شده است ؛ از جمله زرین کوب یک بار (نکـ: نه شرقی...  485 ) ، شیوه ترکیب و بیان این اشعار را «خشن ، و ساده و ابتدایی» میخواند و در جایی دیگر (شعر ... ، 187) اشاره میکند که تعزیه نامه ها دارای «اشعار خوب»  نیز هستند که میتواند منشا تحولات هنری شود. ویژگیهای ادبی متون تعزیه نامه  از این جنبه قابل بررسی است:

الف – قابهای شعری: بیشترین قالب مورد استفاده در تعزیه – نامه ها ، قالب مثنوی است ، به ویژه در آثار قدیمی. از دوره ناصری به بعد ، مسمط ، ترجیع بند ، مستزاد و رباعی هم مورد استفاده تعزیه سرایان قرار میگیرد (شهیدی ، همان ، 586 – 571 ، «دگرگونی» ، 81 ، «تعزیه ها » ، 125).

ب- صناعات ادبی: از میان صنایع ادبی ، «تضمیی» بیش از دیگر صنایع مورد استفاده قرار دارد و تعزیه سرا ، به تضمین اشعار سعدی و حافظ توجهی خاص دارد. از دیگر صنایع مورد استفاده تعزیه سرا صنایع اقتباس ، تلمیح ، المام ، براعت استهلال ، تشابه الاطراف ، استقبال ، لف و نشر ، تجنییس ، تنسیق الصفات ، سیاقه  الاعداد ، و ایهام قابل ذکر است (صیاد ، «ب» ، شهیدی ، پژوهشی ، 501 ، 557 ، 558 ، 573 ، 578 ، «دگرگونی»  ف85 ، «تعزیه ها»  ، 122 ، ل 128 ، 129 ، 132).

ویژگیهای زبانی : زبان تعزیه نامه ، زبانی است روشن ، ساده ، صمیمی ، و دارای ، ویژگیهای نمایشی که بی هیچ تعقیدی ، برای همگان قابل فهم است. سادگی زبان در این آثار چند دلیل عمده دارد ، از جمله انکه تعزیه نامه تنها برای  خواندن ، سروده نمیشد ؛ بلکه جنبه اجرایی و نمایشی ان ، بیشتر مورد توجه بود ؛ از اینرو  سراینده مجبور به استفاده از زبانی بود که بتوان با ان ، ارتباطی نزدیک با مخاطب (مردم کوچه و بازار) برقرار کرد.

سادگی زبان ، ان چنان صمیمیتی میان تعزیه سرا و مردم برقرار میساخت که در مواردی  ، عامه مردم برخی از ظرایف زبان فارسی (مانند عبارات مصطلح و ضرب المثلها) را در پرتو شنیدن  تعزیه نامه ها و تماشای تعزیه فرا میگرفتند (کالمار ، 93؛ چلکوفسکی ، «گفت و گو» ، 83 ؛ ملک پور 1/ 235- 236 ، به نقل از گوبینو ؛ ساتن ، 245؛ برای اطلاعات بیشتر ، نکـ: همایونی ، تعزیه ، 314 ببـ ، شهیدی ، پژوهشی ، 534 – 539؛ صیاد ، «ب»).

تعزیه نامه ها به لحاظ زبانی دارای ویژگیهای دیگری نیز بودند ، از جمله : داشتن لغات و اصطلاحات عامیانه همراه واژگان یا در کنار وازگان ادبی ، مانند «گل سر سبد» ؛ اصطلاحاات و کلمات خاص تعزیه (تغییر  کلمات بر حسب ضرورت) ، مانند «شرار» بجای «شریر» ؛ اصطلاحات ، مفردات و ترکیبات درباری و نظامی و اداری ، مانند «فرمان همایون» و «توپ» ، ترکیبات عربی (غافر الذنوب ) ، ترکی (قالوب غریب.. ) ، کلمات فارسی و خارجی متداول جدید (امار ، فامیل) و یا گویشهای محلی (حسن و حسین و فاطمه براره) از گویش مازندرانی (شهیدی ، همان ، 539-544).

منابع ادبی: بسیاری از متون ادبی – مذهبی به ویژه انها که از دوره صفویه به بعد ، تصنیف و یا تالیف گردیده اند ، مورد استفاده تعزیه سرایان بود که از ان جمله اند:

الف – مقتلها و سوگ نامه های داستانی: مانند آثاری که عالمان دینی و ذاکران ، اولاً به نثر و ثانیاً به سبک مقاتل و مستند به احادیث و اخبار تالیف کرده اند. آثاری مانند جلاء العیون علامه مجلسی و نوحه الاحزان محمد یوسف دهخوارقانی (شهیدی ، همان ، 499) ؛ یا داستانهایی که به نثر و گاه امیخته به نظم نوشته شده است ، مانند روضه الشهداء کاشفی و تحفه الذاکرین بیدل (همان ، 499-500 ؛ ملک پور ، 1/213-214؛ ساتن ، 250- 252 ؛ هنوی ، 258) ؛ و نیز آثاری که جنبه های قصه پردازی و نمایشی انها بر وجوه روایتی  غلبه دارد. بسیاری از جنگها و سفینه ها و مجموعه هایی که تاکنون چاپ نشده اند ، دارای این ویژگی هستند (شهیدی ، همان ، 500- 506).

ب- منظومه نیمه نمایشی: از شاعران ساده گوی دوران  صفویه به بعد که بسیاری از اشعار انها ، عیناً و یا با اندکی تغییر در تعزیه نامه ها درج شده است ، مانند مدایح و مناقبی که حسن کاشی سروده است (همان ، 506- 510) ؛ سوگ نامه هایی که از سده 5 و 6 ق / 11 و 12 م در ادب فارسی وارد شده است ، مانند برخی سروده های سنایی غزنوی و قوامی رازی (همان ، 507)؛ مرثیه هایی که دارای بار اساسی بسیار است و شاعر با استفاده از کلمات عاطفی به بر انگیختن احساسات خواننده و یا شنونده می پردازد ، مانند مرثیه های محتشم کاشانی و صباحی بیدگلی (شهیدی ، هنوی ، همان جا؛ محبوب ، 185؛ نیز نکـ: اقبال ، 279-293).

ج- حماسه های منظوم مذهبی: که در بحر متقارب سروده شده ، و شرح دلاوریهای پیامبر (ص) و امام علی (ع) و حمزۀ سیدالشهدا است. از جملۀ این اثار است: حملۀ حیدری باذل مشهدی و خاوران نامۀ ابن حسام خوسفی (شهیدی ، همان ، 510-511؛ ملک پور ، 1/213-214؛ نیز نکـ: گلچین معانی ، 193-203).

دست نویس ، چاپ و ترجمه: اجرای مداوم و مستمر تعزیه ، سبب نسخه برداریها مکرر از متون تعزیه نامه ها شده است؛ به گونه ای که هم اینک رونوشت بسیاری از انها به شکل دست نویس در گوشه و کنار ، از جمله در کتابخانه ها یافت می شود (نکـ: منزوی ، فهرستواره ، 1/302). در این میان ، مجموعۀ کتابخانۀ واتیکان ، قابل توجه است (نکـ: عناصری ، سراسر اثر). برخی از این اثار تاکنون به شکل مجموعه هایی  به چاپ رسیده و حتی به زبانهای فرانسه ، انگلیسی ، المانی و ایتالیایی ترجمه شده اند ، مانند مجموعه های خوجکو ، پلی ، لیطن و چرولی (نکـ: ملکپور ، 1/230 ؛ باستان ، 15؛ مسعودیه ، 1/29- 31).

ماخذ: ادمیت ، فریدون ، امیر کبیر و ایران ، تهران ، 1362ش؛ ارین پرو ، یحیی ، از صبا تا نیما ، تهران ، 1372ش؛  استان قدس ، فهرست ؛ اقبال ، زهرا ، «مرثیه سرایی در عهد قاجار» ، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران ، به کوشش پیتر چلکوفسکی ، ترجمه داوود حاتمی ، تهران ، 1367ش؛  باستان ، نصرت الله ، «شبیه خوانی و تعزیه خوانی» ، خوشه ، 1346 ش ، شمـ 8 ؛ بکتاش ، مایل و فرخ غفاری ، تئاتر ایرانی ، تهران ، 1350ش؛

بیضایی ، بهرام ، نمایش در ایران ، تهران ، 1379ش؛ همو ، «گوشه ای از تاریخ نمایش در ایران» ، ارش ، تهران ، 1340ش ، شمـ 1؛ چلوفسکی ، پیتر ، «تعزیه ، نمایش بومی پیشرو ایران» ، «کتاب شناسی» ، تعزیه ، هنر بومی ایران ، ترجمه ، داوود حاتمی ، تهران ، 13678ش ؛ همو ، «گفت وگو» ، تماشا ، تهران ، 1355ش؛ س 6 ، شمـ 276؛

خوجکو ، آلکساندر ، «تئاتر ایرانی»  ، ترجمه حلال ستاری ، فصل نامه تئاتر ، تهران ، 1369ش ؛ شمـ 9-10 ؛ خیام پور ، عبدالرسول ، فرهنگ سخنوران ، تهران ، 1372ش؛ زرین کوب ، عبدالحسین ، شعر بی دروغ ، شعربی نقاب ، تهران ، 1363ش؛ همو ، نه شرقی نه غربی ، تهران ، 1353ش؛ ساتن ، الول ، «منابع ادبی تعزیه» ، تعزیه هنر بومی ، پیشرو ایران ، ترجمه داوود حاتمی ، تهران ، 1367ش؛

شهیدی ، عنایت الله ، پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی ، تهران ، 1380ش؛ همو ، «تعزیه ها و لزوم گرداوری وتدوین و تصحیح  وباز سازی انها» ، تعزیه و تئاثر در ایران ، به کوشش لاله تقیان ، تهران ، 12374ش ؛ همو ، «دگر گونی وتحول در ادبیات وموسیقی تعزیه » ، تعزیه هنر بومی پیش رو ایران ، ترجمه داوود حاتمی ، تهران ، 1376ش؛ صیاد ، پرویز ، مقدمه بر متن تعزیه حر منسوب به مصطفی کاشانی ، تهران ، 1350ش؛ عناصری ، جابر ، فهرست توصیفی  نمایشنامه های مذهبی ایران ، تهران ، 1368ش؛

فتحعلی بیگی ، داوود ، «همزیستی ادیان توحیدی در قلمرو  تعزیه» ، پل فیروزه ، تهران ، 1382ش؛ س 3 ، شمـ 10 ؛ فقیهی ، علی اصغر ، تاریخ جامع قم ، قم ، 1350ش ؛ کالمار ، ژان ، «بانیان تعزیه خوانی» ، ترجمه جلال ستاری ، درباره تعزیه و تئاتر ، به کوشش  لاله تقیان ، تهران ، 1374ش؛ گلچین معانی ، احمد ، «حماسه های  دینی» ، نامه استان قدس ، 134ش؛ س 6 ، شمـ 22و 23؛

محجوب ، محمد جعفر ، «تاثیر تئاتر اروپایی و نفوذ روشهای نمایشی ان در تعزیه»  ، تعزیه هنر بومی و پیشرو ایران ، ترجمه داوود  حاتمی ، تهران ، 1367ش؛ مسعودیه ، محمد تقی ، موسیقی مذهبی ایران ، تهران ، 167ش ؛ ملک ، خطی ، ملک پور  ، جمشید ، ادبیات نمایشی ایران ، تهران ، 1363ش ؛ ممنون ، پرویز ، « در جست و جوی شاعران و کاتبان تعزیه» ، تماشا ، تهران ، 1356ش؛ شمـ 345؛

منزوی ، خطی ، همو ، فهرستواره کتابهای فارسی ، تهران ، 1382ش؛ همایونی ، صادق ، «تحلیلی از تعزیه عروسی قاسم» ، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران ، ترجمه داوود حاتمی ، تهران ، 13676ش؛ همو  ، تعزیه در ایران ، شیراز ، 1380ش؛ همو ، «سیر تکامل تعزیه ها ی  ایرانی » ، کاوه ، تهران ، فرودین ، 1352ش؛  هنوی ، ویلیام ، «صورت خیال قالبی در تعزیه» ، تعزیه هنر بومی  پیشرو  ایران ، ترجمه داوود  حاتمی ، تهران ، 1367ش؛ یارشاطر ، احسان ، «تعزیه و ایین سوگواری در ایران قبل از اسلام» ، همان.(علی میر انصاری)