موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل

چند پیر زن و پیر مرد ساكن محلات بافت قدیم شهر ، تنها مشتریان این حمام ها هستند و گویا این بناها پس از تحمل سال ها حوادث طبیعی و پدیده های جوی گوناگون و رطوبت زیاد برای نشكستن دل این چند نفر مشتری مقاومت كرده اند و از روزنه های آن ها بخار آب به هوا بر می خیزد.

مردم مذهبی اردبیل كه از دیرباز به پاكیزگی و نظافت بدن توجه داشتند حمام های متعددی را در محلات مختلف شهر برای این منظور ساخته بودند كه می توان گفت تا حدود چهار دهه قبل مكان استحمام بیش از 90 درصد ساكنان این شهر بود و به عبارتی قسمت اعظمی از جمعیت این شهر برای پاكیزه شدن دست كم هر یك هفته دو بار به حمام های بیرون از منزل می رفتند كه به دو قسمت عمومی و نمره تقسیم شده بود.

ساكنان این دیار از گذشته های دور یكشنبه هر هفته را روز حمام و یا در زبان محلی 'حمام گونی ' می نامیدند و تا كمتر از سه دهه اخیر اطلاق این روز به روز حمام در میان سال خوردگان منطقه رایج بود.

چون امكانات امروزی ازقبیل مصالح ساختمانی ، لوازم لوله كشی و امكان گرم كردن آب در خانه وجود نداشت ، خانه های قدیمی اردبیل فاقد حمام بودند و مردم از حمام های عمومی شهر استفاده می كردند.

این بناها از دیوارهای قطور آجری كه بطور معمول به شكل مدور ، هشت ضلعی و یا شش ضلعی دور تا دور پایین گنبد كشیده شده ساخته شده اند.

در اغلب این حمام ها درب چوبی كوتاهی كوچه را به داخل فضای دالان مانندی كه سطح آن حدود یك متر پایین تر است متصل می كند و این دالان ها كه بطور معمول از پیچ و خم های زیادی برخوردار هستند به رختكن یا به اصطلاح قدیمی جامه كن منتهی می شوند.

پایین بودن سطح این حمام ها نسبت به كوچه باتوجه به شرایط اقلیمی و جوی منطقه و برای خنكی فضای حمام در تابستان ها و گرمی آن در زمستان ها است.

جامه كن ، محوطه وسیع هشت ضلعی است و گنبد ضربی نسبتا مرتفعی سقف آن را تشكیل می دهد و سقف داخلی گنبد اغلب از تصاویر عشاق قدیم ، حیوانات و درختان جنگلی و سایر مناظر با رنگ روغن نقاشی می شد.

در محوطه جامه كن اغلب حوض سنگی بزرگ و نسبتا عمیقی وجود دارد و در چهار طرف آن چهار خروجی سنگی به شكل مستطیل به عرض نیم متر و عمق 20 سانتی متر از آن جدا می شود تا كنار سكوی بلند و وسیعی كه دور تا دور محوطه و به ارتفاع تقریبی 75 سانتی متر ساخته شده وصل شود.

این سكو كه گاهی عرض آن تا دو متر می رسد برای درآوردن و یا پوشیدن لباس ها بوده و اغلب كمدهایی برای هر نفر برای این منظور تعبیه شده است.

بین جامه كن و سربینه حمام دالان مستطیل شكل دیگری قرار دارد كه شخص را به داخل حمام راهنمایی می كند و سربینه در اصل محوطه مستطیل شكل وسیع با سقف گنبدی است و قسمتی از سطح آن در طول یكی از اضلاع به سه قسمت تقسیم می شود و در قسمت وسط ، خزینه قرار دارد و دو طرف آن به صورت دو اتاق است كه آن ها را در قدیم خلوتی می گفتند.

خزینه ها بطور معمول شبیه اتاق چهار ضلعی بزرگی هستند كه وقتی پر از آب می شد عمق آن تا یك و نیم متر می رسید و آب آن را از چاه با تلمبه دستی كشیده و پر می كردند و به وسیله پاتیل مسی بزرگی كه در قسمتی از كف آن می گذاشتند گرم می كردند.

شیوه و سبك معماری در ساختن خزینه بسیار دقیق و ماهرانه بود زیرا رسانیدن آب از چاهی كه فاصله زیادی با خزینه داشت با وسایل آن روز و گرم كردن آب به وسیله پاتیل از منبع حرارتی به نام تون كه در زیر آن واقع بود دقت زیادی لازم داشت و اگر روزی پاتیل سوراخ می شد و یا از جای خود تكان می خورد آب آن به تون می ریخت و همه كسانی كه در حمام بودند را در معرض خطر قرار می داد.

اما شاید صدها سال می گذشت و به دلیل دقت در معماری چنین اتفاقی نمی افتاد.

از زیر معابر و كوچه ها راه های قنات مانندی كه گاهی طول آن ها به 500 متر می رسید می كندند و با احداث چاه های كم عمق در فاصله های معین از آن به عنوان فاضلاب حمام استفاده و هرچند ده سال یكبار آن چاه ها را لایروبی می كردند.

یك پیرمرد اردبیلی می گوید اغلب حمام های قدیمی ، دو حمام در كنار هم بودند و از یك تون برای گرم كردن آب آن ها استفاده می شد و یكی از حمام ها مردانه و دیگری زنانه بود.

اشرف امانی ، می افزاید : خیس كردن بدن در خزینه ، كشیدن كیسه توسط دلاك ،

رنگ و حنا گذاشتن ، تراشیدن موی سر و صورت ، انجام حجامت ، شستشوی با صابون و چوبك از آداب استحمام در حمام های قدیم اردبیل بودند.

یك كارشناس میراث فرهنگی و نیز عضو شورای اسلامی شهر اردبیل می گوید : در میان اجزای معماری حمام های سنتی اردبیل چال حوض ها كه استخرهای بزرگ سرپوشیده در قسمتی از حمام بودند جایگاه ویژه ای داشتند كه در سایر شهرهای ایران شاید نظایر آن را نتوان یافت.

علیرضا دباغ عبداللهی افزود : این استخرها را با آب سرد پر می كردند و در فصل مناسب كه اغلب تابستان بود از آن برای شنا و تفریح پس از استحمام بهره می بردند.

چال حوض ها از عمق و ابعاد قابل توجهی برخوردار بودند و افرادی كه با ورزش شنا آشنا بودند از آن استفاده می كردند.

در چال حوض ها مردان پیر با جوانان مسابقه شنا و شیرجه برپا می كردند و در محیطی آرام و دلنشین علاوه بر پرورش جسم در تسكین اعصاب و روان هم می كوشیدند.

چال حوض حمام آقانقی واقع در میدان عالی قاپوی اردبیل كه اكنون به گنجینه مردم شناسی تبدیل شده است یكی از چال حوض های بزرگ حمام های قدیمی این شهر با طول 16 و عرض سه و نیم متر است.

شیوه معماری و نحوه تامین آب چال حوض ها و تصفیه و تخلیه آب آن ها از سوی مردمان گذشته قابل تامل می باشد.

برای آبگیری این استخرها آب یكی از رودهای اردبیل را كه حمام در مسیر آن واقع شده بود با لوله های سفالی تنبوشه به داخل هدایت می كردند و با استفاده از لوله های سفالی دیگر و قانون ظروف مرتبطه آب با فشار زیاد تخلیه و به بیرون هدایت می شد.

یك صاحبنظر میراث فرهنگی اردبیل می گوید : بعضی از این حمام ها پس از قرن ها متروكه شدن و ماندن در زیر زمین دوباره آباد و دایر شده و مورد استفاده مردم قرار گرفته اند كه ازجمله آن ها می توان به حمام كهنه در محله پیرعبدالملك و حمام عبیش آباد در نزدیكی بازار مسگران و آرد میدان اشاره كرد.

بیوك جامعی افزود كف این حمام ها چندمتری پایین تر از سطح گذرگاه های اطراف قرار داشت و اكنون تخریب شده و اثری از آن ها باقی نمانده است.

وی خاطرنشان كرد كه حمام كهنه خیلی قدیمی و حتی به قبل از اسلام مربوط می شود و مردم معتقدند كه حضرت امام حسن مجتبی (ع) در سفر به اردبیل در آن حمام استحمام فرموده است.

شادروان بابا صفری در كتاب 'اردبیل در گذرگاه تاریخ' می نویسد این حمام پایه ها و دیوارهای بسیار قطوری داشت كه با تخته سنگ ها ، آجر و آهك بنا و روی آن ها طاق های ضربی وسیعی احداث شده بود.

نقشه حمام و محوطه داخلی و بیرونی آن بسیار دیدنی بود و تخته سنگ های سیاه بزرگی به صورت مكعب مستطیل های تراشیده در آن به كار رفته بود.

در حدود 48 سال قبل این حمام باستانی به لحاظ قرار گرفتن در مسیر بازگشایی خیابان موسوم به شاه سابق ناجوانمردانه به كلنگ و تیشه سپرده شد و این اثر ارزشمند كه گویای تمدن و هنر معماری دوران بسیار قدیم ساكنان اردبیل بود تخریب گردید.

چند سال بعداز آن حمام عبیش آباد هم هنگام احداث خیابان سی متری به چنین سرنوشتی دچار شد.

حمام پیر هم در اول كوچه معصوم شاه كه بیش از 200 سال قدمت داشت در سال 1366 بدون توجه به ارزش تاریخی آن توسط شهرداری وقت تخریب شد و اكنون اثری از آن باقی نمانده است.

یك شهروند اردبیلی می گوید در دوران حاضر كه بشر به فن آوری های زیادی در ساخت و ساز بناها دست یافته است هنوز به راز و رمز معماران گذشته این دیار كه با امكانات ساده چنین نقشه های زیبا و دقیقی را طراحی و بناهای محكمی را می ساخته اند كه در آن ها رعایت تمام جوانب شده پی برده نشده است.

زهرا جوادی افزود ای كاش به جای تخریب و ازبین بردن این آثار تاریخی از آن ها به عنوان نشانه هایی از قابلیت و مهارت معماران گذشته ایران زمین نمونه هایی نگهداری می كردند.

در یك دهه اخیر عملیات باز زنده سازی و مرمت تعدادی از حمام های تاریخی اردبیل شروع و انجام شد كه حمام ابراهیم آباد از جمله آنها است كه مرمت شده و حمام آقانقی در میدان عالی قاپوی اردبیل نیز پس از مرمت به موزه مردم شناسی تبدیل شده است.

ازجمله حمام های تاریخی موجود در شهر اردبیل كه با گذر از حوادث طبیعی و بی مهری های انسان های به ظاهر متمدن هنوز پابرجا مانده اند حمام قره دگنك (صفویه) است كه دارای معماری سنتی با طاق و گنبد ضربی می باشد.

حمام حاج محسن با طاق و گنبد ضربی هم در كوچه ملاهادی قرار دارد كه آثاری از نقاشی های سنتی در آن به جا مانده است.

حمام حاج شیخ واقع در اول كوچه شهیدگاه مربوط به اواخر دوره صفویه كه اغلب نقاشی های بسیار با ارزش سقف آن ازبین رفته و چیزی كه باقی مانده است فقط در قسمتی از رخت كن مایه هایی از نقاشی های گل و بوته و برگ اسلیمی ساده است.

حمام پیرزرگر نیز كه در بدنه سقف گنبدی آن نقاشی های زیبایی از پرواز ملائك و گل و بوته های شاه عباسی و اسلیمی توریقی مشاهده می شود هنوز استوار ایستاده است.

حمام های ابراهیم آباد ، منصوریه ، یعقوبیه ، كاظمیه ، وكیل ، زندان ، سیدآباد ، زینال و سرچشمه هم در گوشه و كنار شهر هنوز پابرجا مانده اند و اگر دست بی مهر روزگار امان دهد نسل های آینده هم آن ها را خواهند دید.

 مسعود وسیلهi

کلیه اسناد حمام های قدیمی اردبیل در آرشیو موسسه مطالعات وتدوین تاریخ اردبیل موجود می باشد.