الهی اردبیلی، کمال الدین حسین بن خواجه شرق الدین عبدالحق (حدود 820-895 ق)، از حکما، فقها، متکلمین و شعرا. در اردبیل متولد شد و در اوائل جوانی به خدمت سلطان حیدر صفوی درآمد و به اشارۀ او جهت تحصیل به خراسان رفت و چندی در هرات به ندیمی امیر علی شیر نوائل و غریب میرزا فرزند سلطان حسین میرزا گذراند و آنگاه عزیمت فارس کرد در حوزۀ مولانا جلال الدین دوانی و امیر غیاث الدین منصور دشتکی، دو استاد بی بدیل آن عصر، در علوم عقلانی به کمال رسید و آنگاه به وطن خویش بازگشت و در حظیرۀ شیخ صفی به تدریس پرداخت و به موازات آن آثاری متعدد تألیف کرد.

       از وقایع مهم حیات وی اختلاف او است با محقق کرکی در مسائلی از جمله نماز جمعه که به خلاف محقق که آن را واجب تخییری می دانست قائل به صحت آن در زمان عیبت نبود.

       ذکر این معنی نیز لازم است که برخی وی را از علماء اهل سنت پنداشته اند، به این دلیل که نزد علمای اهل سنت تلمذ و نیز از آنان استجازه کرده است و در کتب خویش هم بعد از لغت نبی (ص) لفظ «و اصحابه» را آورده است و کتبی نیز برای امیر علیشیر وزیر سلطان حسین بایقرا تألیف کرده است؛ در حالیکه هیچیک از این امور دلیل تسنن نتواند بود زیرا که اینهمه به نزد علمای شیعه شایع بوده و مثلاً علامه حلی و شهید اول و شهید ثانی و امثال آنان نزد علمای اهل سنت تلمذ و از آنان استجازه کرده اند؛ اشتمال دیباچۀ کتب بر لفظ اصحاب نیز مشعر به تسنن نیست، از آنرو که نزد شیعه، اصحاب اطلاق می شود به کسانی که درک صحبت پیغمبر (ص) کرده باشند و بدو ایمان آورده باشند و اشتمال دیباچه کتابها بر لفظ اصحاب نزد امثال شهیدین شایع بوده است و تألیف کتاب به اسم امیر علیشیر را نیز بر همین منوال قیاس باید کرد و امثال خواجه نصیرالدین طوسی و ابن میثم بحرانی از اکابر علمای شیعه را مثال باید آورد که کتبی به نام بزرگان اهل سنت تألیف کرده اند.

        به هر حال کتب و اجازات الهی دلیل روشن تشیع او است و بلکه او چنان در تشیع متصلب بوده است که برخی نسبت غلو بدو داده اند که البته دامن او از آن مبراست. و نیز گویند که او اول کسی بوده است که در آن زمان به زبان فارسی در باب شرعیات بر پایۀ مذهب شیعه کتاب ساخته است.

اسامی برخی از آثار متعدد الهی به عربی و فارسی که جمیع آن را صاحب ریاض العلما در اردبیل به نزد احفاد وی که از رؤسا و خدمۀ بارگاه شیخ صفی الدین بوده اند دیده است به این شرح می باشد: شرح تهذیب الاصول علامه؛ خلاصه الفقه در جمیع ابواب فقه به فارسی که در واقع ترجمۀ ارشاد است؛ حاشیۀ قواعد علامه؛ منهج الفصاحه فی شرح نهج البلاغه به فارسی که به چاپ رسیده است؛ کتابی در فضائل ائمه (ع) به فارسی؛ رساله ای دیگر در امامت؛ ترجمۀ مهج الدعوات سید بن طاووس؛ کتاب تفسیر کبیر؛ کتابی دیگر در تفسیر به فارسی در دو مجلد که جملۀ این کتب در علوم شرعی است.

        اما در علوم عقلی این آثار را باید نام برد: شرح گلشن راز شبستری به فارسی در عرفان که مورد تمسایل الهی بوده است؛ حاشیۀ شرح مواقف مشتمل بر تحقیق قول امامیه؛ حاشیۀ شرح شمسیه؛ حاشیۀ شرح مطالع؛ حاشیۀ شرح الهدایه؛ حاشیۀ حاشیۀ دوانی و حاشیۀ صدر بر شرح جدید تجرید؛ حاشیۀ شرح جدید؛ تعلیقات بر شرح جلالی بر رسالۀ اثبات العقل خواجه طوسی؛ حاشیه و بلکه شرح جغمینی؛ حاشیه و بلکه شرح تذکرۀ هیئت؛ شرح اشکال التأسیس؛ شرح رسالۀ بیست باب؛ حاشیۀ تحریر اقلیدس؛ تلخیص تحریر اقلیدس توأم با اختراع براهین و مسائلی بدیع و سرانجام دیوان اشعار شامل قریب به دو هزار بیت. الهی در سنی متجاوز از هفتاد سال در موطن خویش درگذشت و به احتمال در بارگاه شیخ صفی الدین مدفون شد.

      آخرین مطلبی که در شرح حال او باید ذکر کرد این است که محقق دوانی در آخر کتاب شواکل الحور خویش که شرح هیاکل النور شیخ الاشراق است اجازه ای به وی داده است مشعر بر روایت علوم عقلیه از وی که بدین لحاظ از نوادر اجازات است.

منابع: ریاض العلماء، 2/98-108؛ تحفۀ سامی، 49؛ دانشمندان آذربایجان، 47-49؛ تاریخ اردبیل، 1/190-198؛ الذریعه، 23/ع 8610؛ روضات الجنات، ترجمه، 3/113-114.