موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل

تعزیه از ماده «ع ز ی» به معنای صبر و شکیبایی کردن (المنجد ، ذیل عزی) ، این واژه در فرهنگ و ادبیات مذهبی مسلمانان ، به ویژه شیعیان ، به معانی گوناگون دیگر به کار میرود. عزا و سوگ ، مجلس عزاداری و روضه خوانی ، نوحه سرایی در مرگ و شهادت امامان و معصومین ، به ویژه سیدالشهدا امام حسین (ع) و همدردی با مصبیت دیدگان و تسلیت گفتن وسر سلامت دادن به بازماندگان از دست رفته از رایجترین  معانی و مفاهیم این واژه است (بلوکباشی ، 23ف نیز نکـ: لغت نامه ...  ذیل تغزیت ، و تعزیه ؛ .(EI¹ , VIII/711 اطلاق تعزیه به نوعی نمایش ایینی – مذهبی درباره واقعه های تاریخی – مذهبی و حماسی و عمدتاً واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع) ویاران او و مصایب خاندان پیامبر (ص) از مفاهیم ، اصطلاحی این واژه در ایران است (بلوکباشی ، همانجا ؛ نیزنکـ : ه د ، تعزیه خوانی).

در زبان اردو «تعزیه» به معانی تربت ، ضریح و عمارت روضه ، و «تعزیه دار» به معنای ماتم دار وسینه زنی کردن (اردو دائره المعارف ... ، 6/455) ، سازندۀ تغزیه و سازندۀ علامت شبیه برای سوگواری ، و سینه زن و عزادار (جوهدری ، 174) و در بنگال به معنای محمل شتر یا عماری فیل (اردو دائرۀالمعارف ، همان جا) به کار می رود (برای معانی دیگر تغزیه  و واژه های ترکیبی تغزیه در زبان اردو ، نکـ: مهذب اللغات ، 3/271 – 272 ؛ اردو لغت ، 5/ 295 ؛ «لغت نامه...[1] » ، (327

در هند و برخی حوزه های جغرافیایی –فرهنگی دیگر جهان ، مانند عراق ، تعزیه به تابوت واره یا هیکلی تمثیلی از گور ، ضریح ، گنبد ، و بارگاه امام حسین (ع) در کربلاگفته میشود.ن این صندوق تمثیلی را درشمال هند «تعزیه» ، در جنوب هند «تابوت»  مینامند (هالیستر ، ; 166 EI¹ ، همانجا ؛ نیز نکـ:  .(ER, XIV/ 359; EI²

ساختمان ، شکل ، جنس ، اندازه و نوع آرایه ها و نقش و نگارهای  تزئینی تابوت  وارده های  تعزیه در هر سرزمین و شهر وناحیه باهم فرق میکنند. نظام باورهای  مردم شیعه هر حوزه فرهنگی و تاثیر پذیری از فرهنگهای دیگر ، به ویژه از گروههای قومی – مذهبی مجاور خود ، به نحوی اشکار در چگونگی شکل ساختمان و آرایه بندی تعزیه ها  و در شیوه و سم عزاداری و تعزیه گردانی  اثر بخشیده  است. تعزیه هایی که در بخشهایی از میان رودان (بین النهرین) ، مانند کربلا رایج است ، معمولاً به شکل صندوقی مربع یا مربع مستطیل با سقفی دوشیبی یا تخت  و تقریباً  شبیه ضریح  زیارتگاه و به اندازه های بزرگ و کوچک ساخته شده اند.

استخوان بندی و دیواره ها و سقف این تعزیه ها بیشتر از چوب ، و ستونهای انها گاهی  از فلز است. رویه دیواره و سقف انها کنده کاری شده وبا کاغذهای رنگین و گل و بته های کاغذی زرین  نقره ای پوشیده و روی برخی از انها شعرهای مذهبی نوشته شده است. برخی از تعزیه ها را نیز ساده و بی نقش و نگار  میسازند و در محرم انها را با روکش شال یا زری و پارچه های  سیاه و سبز میپوشانند و با شاخه های گل و گیاه و شمع و چراغ  و انواع گوهر ها می ارایند (بلوکباشی ، 24-25).

تعزیه هایی که در میان شیعیان هندوستان و در شهرهایی مانند لکهنو ، حیدراباد ، کلکته ، دهلی و... به کار میرود ، از لحاظ گوهر نشان که در میان شیعیان سرزمین عراق در ایام سوگواری محرم در دسته های عزادار حمل میشده است (موریه ، «سفری...») شکل و شمایل با تعزیه های رایج میان شیعیان عراق فرق دارد.  این تعزیه ها را معمولاً از چوب خیزران و مقوا و کاغذها ی الوان و به صورت خیالی از روی گنبد و بارگاه و ضریح امام حسین (ع) میسازند.

بلندی تعزیه های بزرگ گاهی به 5 تا 6 متر میرسد. این تعزیه ها را با کاغذهای نقره ای و طلایی روکش میکنند و با ابنوس یا عاج وحتی نقره وکاغذهای رنگارنگ و چیزهای دیگر تزیین میکنند (هالیستر ، همانجا ؛  تریتن ، 75 ؛ نیز نکـ:  کول ، ; 102-103 بلوکباشی ، 25). برخی از مردم تعزیه های  خود را با خوشه های گندم یا جو نورسیده و گل و گیاه دیگر و انواع چراغهای  روشنایی می ارایند. مسلمانان مناطق کوهستانی هند تعزیه هایشان را با چوب شاخه های درختان کوهی میسازند و با  برگ و گل گیاهان کوهی میپوشانند (جعفری ، .223

دو نوع تعزیه در شبه قاره هند به کار میرود. یکی موقت و دیگری دائم و همیشگی. تعزیه های همیشگی را معمولاً «ضریح» مینامند و در زیارتگاههایی که امام باره (ه م) ، تعزیه خانه و عاشورا خانه مینامند ، برای زیارت مردم نگه میدارنند. هر یک از امام باره های بزرگ قدیمی ، تعزیه یا ضریحی مخصوص به خود دارد (جعفری ، هالیستر ، همانجاها ؛ نیز نکـ: بلوکباشی ، 26).

ضریحهای دائم ، مظهر و نمادی از ضریح امام حسین (ع) در کربلا به شمار می اید و شیعیان هند که دور از سرزمین مقدس کربلا زندگی میکنند و رفتن به کربلا و زیارت مرقد امام برایشان دشوار است. این ضریحها را به نیت ضریح سالار شهیدان زیارت ، و براورده شدند حاجتشان را از انها طلب میکنند (یادداشت مولف) .

هر ساله در اغاز محرم ، تعزیه های موقت را میسازند و در روز عاشورا انها را با علمهایی به محلهای معروف به کربلا  میبرند (هالیستر ، ; 172 لولین جونز ، .(203-204 در پایان مراسم ماتم روز عاشورا ، یا در روز اربعین امام حسین (ع) ، تعزیه ها را درگورستانهای اطراف کربلاها به خاک میسپارند ، یا در چاه و یا به رودخانه و دریا میاندازند (تریتن ، جعفری ، هالیستر ، همانجاها ، احمد ، 32نیز نکـ: حکمت ، 252-253؛ نقوی ، 171). در برخی جاها در مسیر حرکت تعزیه از امام باره به کربلا ، تعزیه گاههایی (مانند تعزیه گاه حضرت گنج) ساخته اند که دسته های حامل تعزیه در انجاها توقف و استراحت میکند (لولین جونز ، .(205-206

کربلاهای  محلی در هند الگویی از گورستان کربلا در جوار مزار امام حسین در کشور عراق است. مقداری خاک از کربلای  واقعی اورده و در کربلاهای محلی پاشیده ، و انها را متبرک کرده اند ، شیعیان مردگان خود را هم در این کربلاهای محلی به خاک میسپارند . (چلکوفسکی ، 55).

میر عبداللطیف خان شوشتری که در 1203ق/ 1788م به هندوستان سفر کرده بود ، گزارشی ازرسم مشابه تعزیه گردانی در ماه محرم در میان دو گروه هندو و شیعه به تقلید و تاسی از برخی اداب و رسمهای رایج در فرهنگهای یکدیگر ، در تحفه العالم اورده است. وی ودرباره  هندوهای برخی از شهرها مینویسد : مردم و «اعاظم و متولین هنود» که «بویی از مسلمانی وبانگ محمدی» نبرده اند «تعزیه خانه های عالی به تکلف دارند» ، در ماه محرم «رخت سوگواری پوشند» و در «تمام عشره» «ترک لذات کنند» و «شبها و روزها به زبان هندی و فارسی مرثیه خوانی و سنگ زنی کنند» و «شبیه به ضرایح مقدسه از چوب یا کاغذ سازند» و «برخک غلطند»  «نزد انه به سجده روند» و «طلب مطالب» کنند. «بعد از انقضای ایام عاشورا انها را یا در رودخانه غرق کنند ، ی در جایی معین دفن کنند و ان را کربلا گویند». «مسلمانان نیز در بنگاله و سایر بلاد اسلام ، تقلید ایشان در ان حرکات کنند» (ص 434- 435؛ برای گزارش جامعی درباره انواع و اشکال تعزیه ها و مراسم حمل و دفن انها مبتنی بر مشاهدات وتحقیقات ، نکـ: دائره المعارف ...  ، 4/447-449).

جمیز موریه در سفرهایش به ایران در 1223- 1224ق / 1808 – 1809 م و 1225- 1230ق / 1810-1815م ، گزارشهایی از حمل این تابوت واره ها توسط هندیها در مراسم عزاداری محرم در تهران میدهد. در سفرنامه نخستین خود به عزاداری هندیان در روز 8 محرم و حمل ضریح اذین بسته کوچکی که در ان قبر امام را به نمایش گذاشته بودند ، اشاره میکند («سفری ... [2]ف » ، 124) و در سفرنامه دوم خود در وصف  مراسم عاشورای شیعیان به محملی شبیه تابوت یا ضریح مزین به گوهر و سنگهای گرانبها اشاره میکند که دورادور انرا با شالههای کشمیری پوشانده بودند و 8 تن مرد ان را روی شانه هایشان میکشیدند و بر سر ضریح  دستاری گذاشته بودند. موریه  این ضریح را «قبر پیغمبر» و دستار را مظهر عمامه ایشان معرفی میکند. که احتمالاً مربوط به امام حسین  (ع) بوده است («دومین .. .[3]» ، .(181

درباره گذار ایین تعزیه گردانی از هندوستان به نقاط دیگر جهان ، از جمله  به جزایز ترینیداد و توباگو (کشوری در جنوب دریای کارائیب ) ، و نیز گزارشهایی یاد شده است. در سالهای میان  1845و 1917 م بریتانیاییها گروهی از کارگران هندی را برای کارهای قراردادی به این جزایر بردند. ابن گروه هر ساله مراسم عاشورا را که به ان «هُسَی (قس: حسین) میگویند ، در سرزمین  جدیدشان برپا میکنند. این هندیان – که بیشترشان شیعه هستند  - با ساختن تابوتهای  بزرگ و کوچک تمثیلی بنام «تَجَه» (صورت تغییر یافته «تعزیه» ) ، که ان را «هُسَی» هم مینامند ، کارناوالی راه  میانندازند و آداب دفن و در آب افکندن انها را با مراسمی خاص برگزار میکنند ; EI² , X/408 چلکوفسکی ، 54 ببـ ، برای مسلمانان ترینیداد و توباگو ، نکـ: کتانی ، ; 201-203 برای اگاهی از صورتهای دیگر این تابوت واره در عزاداریهای  شیعیان ایران و مراسم تابوت گردانی ، نکـ:  بلوکباشی ، سراسر کتاب ؛ نیز ه د ، تابوت گردانی ؛ برای مراسم ساختن تابوت تمثیلی قس: «تابوت عهد» در جودائیکا ، .(ERE, I/793; III/459ff.

ماخذ: احمد ، عزیز ، تاریخ تفکر اسلامی ، در هند ، ترجمه نقی لطفی و محمد جعفر یاحقی ، تهران ، 13678ش؛ اردو دائره المعارف اسلامیه ، لاهور ، 1381ق/ 1962م؛  اردو لغت ، کراچی ، 1977م ؛ بلوکباشی ، علی ، نخل گردانی ، نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان ، تهران ، 1389ش؛ چلکوفسکی ، پیتر ، «آثار سنهای ایرانی در مراسم ماه محرم در کارائیب»  ، ایران شناسی ، 1372ش؛ س 5 ، شمـ 1 ، چوهدری ، شاهد ، فرهنگ واژه های فارسی در زبان اردو ، تهران  ، 1375ش؛

حکمت ، علی اصغر ، سرزمین هند ، تهران ، 133ث7ش؛ دایره المعارف تشیع ، به کوشش  احمد صدر حاج سید جوادی و دیگران ، تهران ، 1381ش؛ شوشتری ، عبداللطیف ، تحفه العالم به کوشش ، صمدموحد ، تهران ، 1363ش؛ شهرستانی ، صالح ، عزای حسین ، قم ، 1393ش؛ لغت نامه دهخدا ، المنجد ، ؛ مهذب اللغات ، به کوشش حسن اکمال لکهنوی ، لکهنو ، 198-78م ؛ نقوی ، شهریار ، فرهنگ اردو – فارسی ، اسلام اباد ، 1412ق/ 1991م ؛