نقش فعالين شهرستان خلخال در انقلاب مشروطيت

تايماز نظمي

مقدمه:

با اندکی مطالعه و تحقیق در مورد منطقه خلخال در می یابیم که این منطقه یکی از مناطق فعال در زمینه انقلاب مشروطیت می باشد که متاسفانه تاکنون خواسته یا ناخواسته از قلم محققین و پژوهشگران این حوزه افتاده است.

در زمان مشروطه فعالین و روشنفکران خلخال دوشادوش دیگر همرزمان خویش در مناطقی چون خلخال، تبریز، تهران، رشت و... به مبارزه علیه ارتجاع و استبداد پرداختند.

نظر به اینکه پرداختن به موضوعی چون نقش خلخال در انقلاب مشروطیت در یک مقاله نمی گنجد و خود کتابی مستقل می طلبد این مقاله سعی دارد به معرفی چند تن از فرزندان دلاور و رشید خلخالی که درکوران مبارزات انقلاب مشروطه بوده و در این انقلاب نقش آفرینی داشته اند بپردازد.

 

1-سید عبدالرحيم خلخالي

سيد عبدالرحيم خلخالي  یکی از فعالین سرشناس انقلاب مشروطه می باشد که مورد مظلومیت واقع شده و  تاکنون فداکاریها ، مبارازت و اقدامات علمی و فرهنگی ایشان در انقلاب مشروطیت بیان نگشته و مورد شناسایی واقع نشده است.

امروزه می بایستی حداقل یکی از خیابانهای تهران، تبریز، رشت ، خلخال و ... بنام ایشان مزین می شد و در کتابهای درسی فداکاریها و مبارزات ایشان بیان می گشت.

متاسفانه همیشه تاریخ را فاتحان به نفع خودشان نوشته اند . بعد از روی کار آمدن رژیم استبدادی پهلوی شوونیسم فارس آنچه را به نفع خویش بود بیان نمود و بعضی حواث را تحریف نموده و برخی دیگر را پنهان کردند.

سيد عبدالرحيم خلخالي ،در سال 1251  شمسي،در روستاي زاويه سادات(محل تولد سید جعفر پیشه وری) به دنيا آمد و پس ازگذراندن تحصيلات مقدماتي در زادگاه خود، در اثر عدم وجود امکانات کافی   در خلخال،  بسان دیگر همشهریان خویش به ناچار و جهت تكميل معلومات به رشت مهاجرت كرد. سپس از رشت به تهران رفت. در تهران با محافل مختلف و گروه‏هاى سیاسى گوناگون آشنا شد و در نهایت به مشروطه طلبان پیوست و از یاران نزدیک حیدرخان عمواوغلی گردید.

بعد از آشنائی با حیدرخان عمو اوغلی تحت تاثیر اندیشه ملی گرایانه و آزادی طلبانه ایشان قرار گرفت. عضو کمیته انقلاب ملی مشروطه بود که این کمیته تا انهدام مشروطه و انحلال مجلس اول به کار و فعالیت خود ادامه داد. (بنا به روایتی سوء قصد به جان محمد علی شاه را به این کمیته نسبت می دهند )

از دیگر اقدامات عبدالرحیم خلخالی فعالیتهای ژورنالیستی در زمان مشروطه بود پس از صدور فرمان مشروطیت به همراهى سید محمدرضا مساوات روزنامه‏ى معروف و تندرو مساوات را دائر کردند که لبه تیز حملات این روزنامه متوجه محمدعلى شاه بود و یک بار نیز کار آنها به عدلیه کشید . .  سردبیر روزنامه کاوه آهنگرو صوراسرافیل هم از دیگر فعالیتهای ایشان بود.

در زمان به توپ بسته شدن مجلس خانه اش را به توپ بستند و همسر و فرزندانش در این حادثه کشته شدند.بعد از این واقعه به قفقاز رفت و در آنجا نزد  حاج میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی به فعالیت پرداخت.

با توجه به اینکه اقدامات این شخصیت والامقام خود مقاله یی جداگانه نیاز دارد در آینده نزدیک طی یک مقاله مستقل به بیان اقدامات ایشان پرداخته خواهد شد.

 

2-                       سيد برهان الدين  قدسي خلخالي

سيد برهان الدين ملجائي مشهور به قدسي  خلخالی در سال 1256 هجري شمسی در خلخال متولد شد. در 14 سالگي به تبريز آمد. سپس  از تبريز به تهران رفته در مدرسه سپهسالار به ادامه تحصيل پرداخت. در دوران مشروطيت از اعضاي انجمن سري بود. بعد از به توپ بسته شدن مجلس به خلخال بازگشت.

در زمان محاصره تبريز به همراه عده اي از فعالين خلخال و رشت براي كمك به محصورين تبريز رفت. و بالاخره از 1291 هجري شمسی به بعد در تبريز اقامت نمود.

ناظم الاسلام کرمانی در کتاب تاریخ بیداری ایرانیان از شهامت و مردانگی و فضل و دانش او تعریف و تمجید می کند و در روزنامه" کوکب دری" نیز عکس او و همراهان در دوران مشروطه منتشر گردیده است. همچنین کتاب " تاریخ سیاسی  ایران در دوره مشروطه"  از ایشان می باشد که متاسفانه تاکنون چاپ نشده است.

عبدالحسین نوایی به اتّکای یادداشت های شخصی سیّد برهان الدّین خلخالی وی را مؤسّس انجمن آذربایجان معرّفی کرده است. طبق نوشته وی، سیّد برهان الدّین انجمن مزبور را در حجره خود تشکیل داده بود.

 

3-                      شجاع لشکر خلخالي

رضا پاشازاده در سال 1261 شمسي در یک خانواده مرفع در شهر هشجين  خلخال ديده به جهان گشود. شجاع لشکر تحصیلات ابتدایی را در محل یاد گرفت و بعد برای ادامه‌ی تحصیل، پدرش او را به تهران فرستاد. در آن  کم کم  فعالیتهای آزادی خواهی در تهران  توسعه پیدا می‌کرد. شجاع لشکر در نتیجه‌ی تماس با آزادی‌خواهان به آزادی علاقه‌مند شد و با آنها شروع به همکاری نمود. در سال 1284 هجری شمسی جهت کمک به استقرار مشروطیت و جلوگیری از کشتارهای اشرار محلی به خلخال بازگشت و در منزل ناصر دفتر روایی مستقر یافت. چون شجاع لشگر سابقه آزادی داشت مردم به نظرات او اهمیت زیادی می دادند . چند سالی آرامش در خلخال حاکم شد و شهر به دست ملیون و انقلابیون افتاد. انجمن خلخال تشکیل یافت تا اینکه ایلات منطقه متحد شده به سرکردگی امیر عشایر به خلخال حمله کرده آزادیخواهان را کشته و اموالشان را غارت کردند.

بعد از واقعه امیر عشایر  شجاع لشگر هم مجبور شد به زادگاه خویش هشجین برگردد.ایشان چند سالی در هشجین ماند

دکتر سلام اله جاوید در این باره می نویسد:" او مردی آزادیخواه بود و از افرادی بود که بطور آشکار در تهران از محمدعلی شاه بد می‌گفت او در جریان بمباران مجلس بعد از درگیری با نیروهای دولتی به باکو رفته و مدتی در آنجا توقف نمود و سپس در جریان انقلاب رشت با عده‌ای از مجاهدین مجدداً به رشت مراجعت کرد. "

همچنین شجاع لشکر خلخالی، ناظم انجمن آذربایجان،بود بطوریکه با درج اعلان در روزنامه های یومیّه حبل المتین و صبح صادق اعضا را جهت شرکت در جلسه ای که قرار بود نظامنامه انجمن در آن قرائت شود، دعوت می نمود.

 

 در زمان شجاع الدوله در تبریز او را با حیله و مکر به تبریز آوردند در آنجا به دستور شجاع الدوله حبس کرده و زجرش دادند تا اینکه بعد وساطت و گرفتن پول زیاد از مرگ او منصرف شدند.ایشان به باکو رفته و در آنجا به سال 1322 هجری شمسی دار فانی را وداع گفت.

 

4-                        سیّد جلال خلخالی

سید جلال خلخالی از دیگر فعالین خلخال بود که بعد از مهاجرت به تهران با عبدالرحیم خلخالی آشنا شد و وبواسطه آشنایی با ایشان به روزنامه مساوات رفت . در کتاب خلخال و مشاهیر آمده است:" روزنامه‌نگار و سیاست‌مدار عصر مشروطه بود. او همکار سید عبدالرحیم خلخالی در روزنامه مساوات بود. ایشان دبیر اول روزنامه مساوات بود.این روزنامه با همکاری میرزای شیرازی و سید عبدالرحیم خلخالی منتشر می شد."

 

5-        عمادالعما خلخالي

سيد عبدالعظيم خلخالي مشهور به عمادالعماء در اوايل قرن سيزدهم مي زيسته است. وي كتابي بنام " بيان معني سلطنت مشروطه" كه در سال 1285 هجري شمسی در تهران چاپ شده است.

 

6-        ناصر دفتر روائي

ناصر دفتر روائی یکی دیگر از فعالین سرشناس انقلاب مشروطیت بود. مرحوم ناصر دفتر روائی برخلاف دیگر فعالین که در خارج از خلخال و عمدتا در شهرهایی چون تبریز، تهران، رشت و... مشغول مبارزه بوند در شهر هیرو مرکز شهرستان خلخال ماند و مردم خویش را تنها نگذاشت. دوشادوش همشهریها و هم ولایتی های خویش به مبارزه پرداخت و اقدامات بسیار ارزشمندی انجام داد .

ایشان یکی از اعضای انجمن ملی خلخال بود که در زمان انقلاب مشروطیت بسان دیگر شهرهای آذربایجان در خلخال تشکیل گردید.  بنا اسناد تاریخی اعضای انجمن ملی آذربایجان از طرف مردم انتخاب می شدند که  مردم خلخال با شور و شوق فراوانی ایشان را به این سمت انتخاب کردند.

در کتاب خلخال و مشاهیر در این مورد آمده است:" در تاریخ 1325 چهار دهم محرم الحرام (1285 هجری شمسی) نظر به مقدمه ی انقلاب مشروطیت كه از تهران از طرف علما و ملیّون شروع ودر تبریز و بعضی از ولایات آذربایجان و رشت انجمن ملّی تأسیس و در كلیّه ی آنها علمای محل پیشوا و پیشقدم بودند . درخلخال نیز آقا سیّد وهاب كه از متنفّذ ترین علمای وقت بود جماعت را در تالار( حسینیه ) آقا سیّد جواد مرحوم جمع و راجع به تأسیس انجمن مذاكراتی عنوان كردند .پس از مذاكرات بسیار نسبت به انتخاب اعضای انجمن ملّی از هر طرف صدا ها بلند و یكی یكی وجیه الملة ها را بشمردند و چند نفری را هم از طبقه‌ی علما و تجّار درجه ی اوّل خود آقا به سیاست یا به قول معروف لحكمت پیشنهاد و به عضویّت انتخاب شدند. كه يكي از آنها ناصر دفتر روائي بود."

از دیگر اقدامات ناصر دفتر روائی می توان به رابطه حسنه آن با دیگر آزادیخواهان از جمله خلخالیهای مقیم مرکز داشت. بطوریکه  شجاع لشکر وقتی برای کمک به میرزا مرتضی سلطان به خلخال آمد در منزل ناصر دفتر سکنی گزید.

همچنین اینکه ایشان بارها از سوی حکومت مرکزی مورد تهدید قرار می گرفت و می خواستند به مکر و حلیه ایشان را از خلخال بیرون ببیرند ولی ایشان زندگی در میان مردم خویش را به همه چیز ترجیح می داد " در این بین از نقطه نظر نوعیت دستی به ناصر دفتر انداختند که بلکه او را از ملیون و یا فی الحقیقه از انجمن بدرکشند و با خود دمساز نمایند و گاهی نیز او را از طرف شاه و دولت تهدید و از دسایس و وسوسه های انجمن پند و اندرزش میکردند ولی ناصر دفتر در وادی ملیت و آزادی آنچنان خود باخته که پند ناصح مشفق کارگرش نمی شد"

. زنده یاد ناصر روائی پس از سالها مجاهدت و فداکاری، متاسفانه  در روز پنجشنبه دهم دیماه 1321 هجری شمسی در سن 68 سالگی در خلخال فوت نمود . اهالی هیرو آباد با تشییع با شکوه  جنازه وی و تعطیلی بازار و مدارس و ادارات و در واقع تمام شهر مقام علمی و ادبی او را گرامی داشتند .

 

 

7-        میرزا مرتضی سلطان الواعظین خلخالی (مهجور )

ميرزا مرتضي ملقب به سلطان الواعظين و متخلص به مهجور در اوايل قرن سيزدهم در روستاي خيميس از توابع بخش مركزي شهرستان خلخال متولد شده است.

دکتر سلام اله جاوید در کتاب" فداکاران فراموش شده آزادی" از وی یکی از آزادیخواهان فداکار و با ایمان یاد کرده و می نویسد : میرزا مرتضی سلطان الواعظین در خلخال با اشرار محلی مشغول مبارزه بود که در سال 1287 شمسی افرادی چون رشید نظام گروسی و شجاع لشکر خلخالی با دستور ملیون گیلان به کمک آن شتافتند.(نقل به مضمون)

او تحصیلات خود را در اصفهان به پایان رسانیده و در رشت اقامت داشت. همچنین در قیام جنگل فردی موثر بوده و اقدامات مفیدی انجام داده است.

 

 

8-                       دكتر ابوالفتوح علوي  خلخالی

مرحوم حاج سید عبدالفتوح علوی , دکترای علوم سیاسی و نماینده اسبق مجلس شورای ملی

تحصيلات مقدماتي و ابتدائي خود را در خلخال فراگرفته و سپس جهت ادامه تحصيل به تريكه مسافرت كرد. در علوم مختلف از جمله ادبيات استاد بود. در استامبول با سيد عبدالكريم، محمد علي تربيت و تقي زاده جهت استقرار مشروطيت همكاري داشته است. بعد از انقلاب مشروطيت به كارهاي مختلفي مشغول شد. در سال 1303 هجري شمسي بعد از رد اعتبار نامه ميرزا ابوالحسن ناصر سيف به عنوان يكي از دو نماينده مشترك خلخال و اردبيل انتخاب شد. (دور پنجم مجلس شوراي ملي )

 

9-    سیّد خلیل خلخالی ملقّب به ركن الاسلام

سید خلیل خلخالی ملقب به رکن الاسلام سومین روزنامه نگار آزاده ای است که گلوله سانسور ناجوانمردانه قلبش را شکافت.

او روزنامه " کوکب ایران" را منتشر می ساخت.این روزنامه با مقالاتی آتشین و محتوای استقلال طلبانه به انتقاد از کج رویها و سازش کاریهای دولتمردان می پرداخت. و خونریزیها و تجاوزات امپریالیست ها را افشا می کرد. شماره اول این روزنامه در نهم ذیحجه 1335 ه. ق مطابق با 4 مهر 1296 شمسی انتشار یافت.

سید خلیل  در شب یکم جمادی الثانی 1299 شمسی مورد حمله دو نفر افراد ناشناس قرار گرفت و با چند گلوله کشته شد. وی پس از متین السلطنه مدیر " عصر جدید" و میرزا نعمت اله خان مدیر و سر دبیر" کلید نجات" در تبریز سومین روزنامه نگاری بود که بر سر آزادی جان داد.

 

 

10-                     حاج امين الشرع خلخالي

از فعالین انقلاب مشروطه بود. از اعضای انجمن اتحادیه آذربایجان می باشد. بنا به نوشته سید عبدالرحیم خلخالی ایشان عضو کمیته شش نفره بلوای ارومی بودند که جهت جلوگیری از تجاوز بیشتر اکراد به ارومیه و دیگر شهرهای غرب آذربایجان مشغول مذاکره با هیئت وزیران وقت شدند.

یکی از دست نوشته هاي روزانه حاج ميرزا آقا فرشي وكيل تبريز در دوره اول مجلس شوراي ملي در این باره چنین می نویسد: " تلگرافي كه در همان وقت از اروميه بانجمن اتّحاد آذربايجان تهران در خصوص تجاوز عساكر عثماني و عشاير اكراد رسيده بود يكدفعه صداي غوغا و ضوضا در خارج بهارستان بلند گشت جمع كثيري از انجمن آذربايجان واقع در تهران براي تظلم و دادخواهي از برادران ارومي خود رو به باغ بهارستان كردند كه در آن موقع قوميسيون ماليه منعقد و مشغول مذاكرات بودند.جمعي از حضار دويده از حضرات متظلّمين جلوگيري و دادرسي كردندو ورود اين همه جمعيت را بداخل باغ و بحضور هيئت وزراء جايز ندانسته تعين چند نفر منتخب را تكليف نمودندكه هر حرفي دارند آنها بگويند و جواب بگيرند شش نفر را جماعت انتخاب كردند. که آنهایی را که بنده می شناختم یکی جناب حاج امین الشرع خلخالی... بود"

 

 

 

11-                     دیگر فعالین و آزادیخواهان

متاسفانه همانگونه که بیان گردید خواسته یا ناخواسته نقش پررنگ و زرین خلخال در انقلاب مشروطه از قلم ها افتاده است و امروزه واکاوی اسناد تاریخی و بیان نقش خلخال در انقلاب مشروطیت بسان پیداکردن سوزن گم شده در انبار کاه می باشد . لذا نوشته حاضر عاری از نواقص و ایرادات نیست.  

هچنین لازم به ذکر است  هنگام مطالعه در مورد فعالین مشروطه طلب خلخال به اسامی دیگری چون رشید نظام گروسی، حسین احد زاده ، سیّد ابوالقاسم طلبه خلخالی و... هم بر می خوریم .امید است در نوشته های آتی توسط نگارنده ویا دیگر نوسندگان و محققین خلخال در این زمینه روشنگری گردد.