شهرستان خلخال
شهرستان خلخال
موقعیت و حدود
شهرستان خلخال از شمال به اردبیل، از شرق به کوههای طالش و استان گیلان، از جنوب به استان زنجان و از مغرب به شهرستان میانه محدود است. این شهرستان در 37 درجه 7دقیقه تا 37 درجه و 56 دقیقۀ عرض شمالی و 48 درجه و ۳۱دقیقه تا 48 درجه و 54 درجه طول شرقی قرار گرفته و مساحت آن 3979 کیلومتر مربع بوده که 93/5 درصد کل مساحت استان را شامل می شود.
مرکز شهرستان خلخال شهر خلخال (هروآباد) است که در 37 درجه و 36 دقیقۀ عرض شمالی و 48 درجه و 21 دقیقۀ طول شرقی در ارتفاع 1750 متر واقع شده است. فاصلۀ شهر خلخال تا تبریز 329 کیلومتر و تا اردبیل ۱۰۵کیلومتر است.
طول شهرستان خلخال از شمال به جنوب از حدود اردبیل تا زنجان و ناحیۀ طارم 120 کیلومتر و عرض آن از 48 تا 90 کیلومتر است. خلخال آذربایجان شرقی را از سمت شرق به استان گیلان مربوط می سازد.
|
1375 |
1385 |
درصد ( حدوداً) |
جمعیت مردان |
51196 |
46191 |
10٪ کاهش |
جمعیت زنان |
53258 |
48814 |
9٪ کاهش |
کل جمعیت خلخال |
104454 |
95005 |
5/9٪ کاهش |
خانوارشهری |
8916 |
11538 |
30٪ افزایش |
خانوار روستایی |
11472 |
11478 |
0 ٪ |
کل خانوارهای خلخال |
20342 |
23016 |
13٪ افزایش |
خلخال از شهرهای قدیمی و تاریخی آذربایجان است. در قرنهای دوم و سوم هجری در کتب جغرافیایی آن دوره مورخین و جغرافیدانان درباره خلخال چنین می نویسند:
«خلخال از شهرهای قدیمی و تاریخی آذربایجان است. در قرنهای دوم و سوم هجری در کتب جغرافیایی آن دوره مورخین و جغرافیدانان درباره خلخال چنین می نویسند:
«خلخال از شهرهای کوچک و از توابع آذربایجان بوده، محصول عمدۀ آن گندم وجو بوده است و پلاس و گلیم و لباس پشمی و کرکی در آن بافند...»
در کتاب جغرافیای حدودالعالم من المشرق الی المغرب که در سال 373 هجری نوشته شده، بخش شاهرود را به نام قصبۀ مرکزی آن یعنی شال نام برده و این قصبه را در همان کتاب جزء شهرهای بامنبر نوشته و اشاره می کند:«در این شهر هر گاه یکی از اهالی نبیذ بخورد یا دشنام به کسی دهد هشتاد چوب باید بر او بزنند...»
در معجم البلدان که اواخر قرن ششم هجری نوشته شده آمده است:
«خلخال شهری است در مشرق آذربایجان و نزدیک گیلان و مزارع و آبادی آن بیشتر در وسط کوههای بلند قرار دارد و از آنجا تا شهر قزوین هفت روز و تا اردبیل دو روز راه است و در این ولایت قلاعی بلند قرار دارد که مردمان آن هنگام حملۀ مغول به آنجا عزیمت نموده اند...»
در نزهةالقلوب که حمدالله مستوفی در اوایل قرن هشتم هجری نوشته، دربارۀ این شهر چنین اظهار نظر نموده است:
«خلخال شهر وسط بوده و اکنون دیهی است کما بیش صد موضع و به چهار ناحیه تقسیم می شود. مانند، خانندبیل، سَنَجبَد، انجیل آباد، هشتچین، ... در سابق، شهر فیروز آباد که بر سر گریوۀ پردلیر بوده، حاکم نشین آن دیار بوده است. و حکامش را آقاجریان می گفتند و بعد از خرابی فیروزآباد، قریۀ خلخال، حاکم نشین شد و اکنون خراب شده است. در آن ولایت به حدود دیه کیوی، دره است آفتاب روی که آن دره، چشمه ای است که آبش تابستان یخ می بندد و بر طرف قماة ( آفتاب رو) که قزاونه (قزوینیها) آن را نساء (زمین آفتاب رو) می خوانند و چشمۀ دیگری است که آبش به قدری گرم است که تخم مرغ می پزد.»
«بر یک فرسنگی خلخال کوهی است همچون دیوار برآمده، کمابیش دویست گز بلندی اوست و بر فرازش به شکل مخرجه، زهاب است لایزال، قطرات از او می ریزد چنان که دو آسیاب گردان آب از آنجا حاصل می شود و بنیاد زرع خلخال بر این است و در آن حدود علفزار نیکوست... حقوق دیوانیش سی هزار دینار است...»
باز هم در کتاب نزهةالقلوب، حمدالله مستوفی از بخش شاهرود خلخال اسم برده می نویسد:
«شاهرود ولایتی است از خلخال، متصل به طوالش، کمابیش سی پاره دیه است و از معظماتش: شال، کلور، خِمِس، دورو، گیلوان می باشد. هوایش معتدل است و به گرمی مایل، حاصلش غلۀ نیکو باشد. اندکی میوه دارد و حقوق دیوانیش ده هزار دینار است بر روی دفتر....»
موقعیت طبیعی
خلخال رویهمرفته منطقه ای کوهستانی است، رشته جبال طالش در بخش شرقی آن و جبال بزغوش در مغرب وقراول داغ در جنوبش قرار دارند کوهستان جنگلی و مرتفع طالش در شرق خلخال از شمال به جنوب کشیده شده و در حکم سدی ما بین دریای خزر و استان گیلان و آذربایجان شرقی است که باران خزری، در دامنۀ شرقی آن ریزش کرده، سبب طراوت کوهستان و به وجود آمدن جنگلهای طالش شده است.
در جبهۀ غربی کوههای طالش در منطقۀ خلخال، به علت کمبود باران و تغییر آب نسبت به جبهه شرقی آن، جنگل وجود ندارد. مرتفع ترین قله های کوهستان طالش ناو و الماس هستند.
در جنوب شهر خلخال، بین بخشهای خانندبیل و شاهرود، کوهستان آق داغ کشیده شده است که از روی قلۀ معروف آن به نام پلنگان، تمام منطقه قابل دیدن است. در حومۀ جنوبی شهر خلخال کوه ازنو و قازان داشی قرار گرفته اند.
به واسطه وجودکوههای حصاری شکل، راههای ارتباطی خلخال بسیار صعب العبور می باشد. مهم ترین گردنۀ خلخال به نام گردنۀ ناو مشهور است که در مسیر جادۀ ارتباطی خلخال به هشتپر و اسالم واقع شده و از داخل جنگلهای طالش به جاده، رشت به آستارا متصل می شود.
ارتفاع قلۀ پلنگان آق داغ 3303 متر بوده و در دره های آن رودخانۀ شال چای به سوی جنوب و به طرف آبگیر قزل اوزن جریان دارد.
در شهرستان خلخال رودهای مهم و پرآبی جریان دارند که عبارتند از:
1.قزل اوزن، این رود در قسمت شرقی میانه جریان دارد و پس از مشروب کردن اراضی جنوبی خلخال در دهستانهای کاغذکنان، خورش رستم، سَنَجبَد، مسیرش رو به جنوب منحرف شده در منطقۀ منجیل به نام سفید رود خوانده شده و به دریای خزر می ریزد.
2. شاهرود، از شمال به جنوب بین دهستانهای خورش رستم و امام رود (شاهرود) در جریان است سرچشمۀ رود امام رود(شاهرود) از کوههای طالش و کوههای شمالی قزوین بوده، پس از طی 45 کیلومتر، به قزل اوزن می ریزد در مسیر این رودخانه، رودهای کوچکی به نام شال چای و گیلوان چای به آن می پیوندند.
3. کیوی و سنگ آباد، هر دو رود در بخش سَنَجبد واقع شده اند و از ارتفاعات شمالی رو به جنوب سرچشمه می گیرند و پس از مشروب کردن آبادیهای چندی در پل فیروز آباد با یکدیگر متصل شدهو پس از طی 16 کیلومتر مسافت به رودخانۀ قزل اوزن می ریزند.[1]
بر اساس تقسیم بندی کوسن، این شهرستان دارای سه اقلیم مدیترانه ای خشک و گرم، مدیترانه ای گرم و مدیترانه ای معتدل است. در تمام فصول سال بارندگی وجود دارد ولی شدت آن در بهار واواخر پاییز است. به علت کوهستانی بودن منطقه، میزان بارندگی از سالی به سال دیگر فرق می کند. بر اساس داده های ایستگاه فیروزآباد خلخال که در ارتفاع 1090 متری قراردارد. میزان بازندگی آن در سال 1362 در حدود 237 میلیمتر بوده است. شهرستان خلخال دارای تابستان معتدل و زمستان سرد بوده، در ارتفاعات شرقی وکوهستان طالش سرد و پربرف و در کنارۀ رود قزل اوزن گرم است. طول مدت سرما بیش از پنج ماه بوده، برف سنگین زمستانی سبب بسته شدن جادۀ اسالم به خلخال در محور کوهستان طالش می شود.
پوشش گیاهی در این منطقه به چهار صورت، استپی، نیمه استپی، جنگلهای سرو و کاج و جنگلهای درختان پهن برگ بودهو در ارتفاعات آن مراتع قابل استفادۀ دامداران وجود دارد. وسعت جنگلهای این منطقه 105000 هکتار بوده و گونه های مهم درختا آن، کاج، سرو، بلوط و مَمَرز است. اراضی زیر کشت شهرستان خلخال از نظر زراعی 91778 هکتار می باشد.
زبان مردم خلخال ترکی آذربایجانی است اما در بعضی از روستاهای قدیمی آن به زبان تاتی نیز گفت وگو می کنند که می توان در این مورد از شال، دورو، خِمس، گیلوان و ... نام برد. دربارۀ تاریخچۀ زبان تاتی در روستا های شهرستان خلخال، کسروی چنین می نویسد:
«زبان آذری به یکبار از آذربایجان ناپدید نشد و هنوز هم در چند جا از دیه های آن، بومیان در میان خود با آن زبان سخن گویند. از جمله روستاهای آذربایجان می توان از حومۀ خلخال نام برد و زبان دیگری نیز در هرزند زنوز و شهرستان مرند از قدیم باقی مانده است. این دو رشته از زبان آذری با هم یکی نیستند و همیشه آذری به چند گونه می بوده، اما جدایی اینها از آذری کهن، در آن باره انگیزه های دیگری نیز هست، زیرا همیشه زبان روستا جز از زبان شهر باشد.
[1] . راهنمای شهرستانهای ایران