موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل

در ضمن ۱۷ قطعه ازعکسهای تاریخی چاپ شده در محرم نامه آوا ی اردبیل ازطرف موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل در اختیار دبیر ویژه نامه آقای دلاور قوام قرارداده شده بود .

 علی خان والی روایتگر تصویری عزاداری در ایران و اردبیل

علی خان والی از جمله هنرمندانی است که هنر عکاسی را برای نخستین بار وارد استان اردبیل کرد.

علی خان فرزند محمد قاسم خان والی به سال 1262 ه.ق. در تهران متولد شد. در نه سالگی (1271 ه.ق.) همراه پدرش به سن پترزبورگ روسیه رفت و در انجا مشغول تحصیل زبان فرانسه، تاریخ و جغرافیا، مقدمات هندسه و عکاسی شد. سال 1277 ه.ق. با استعفای پدرش از سمت وزیر مختری در سن پترزبورگ همراه وی به گردش و سیاحت در برلین، پایخت پروس و بروکسل و پاریس و لندن پرداخته، از راه مارسی و استانبول و تبریز و زنجان و قزوین به تهران آمد. با انتصاب محمد قاسم خان به نیابت حکومت گیلان در اواسط سال 1287 ه.ق. و در طول دوره حکومت وی در گیلان، علی خان مامور رسیدگی به انتظامات شهر رشت و ساختن راه عراق و چاپارخانه های عرض راه تا منجیل شد و پس از برکنار شدن پدرش از حکومت گیلان در سال 1285 ه.ق. علی خان به پیشخدمتی خاصه حضور همایونی برقرار گردید، سال بعد در رکاب شاه به گیلان رفته، در سال 1278 ه.ق. جزو ملتزمان ناصرالدین شاه به زیارت عتبات علیان نائل گردید. پس از درگذشت پدرش در سال 1296 ه.ق. و با عزل صاحب دیوان از پیشکاری آذربایجان، علی خان همراه گروهی با ولیعهد مامور آذربایجان شد و در این ماموریت به حکومت مراغه منصوب گردید. چون دروبین عکاسی به همراه داشت در این سفر به گرفتن عکسهای گوناگون پرداخت. ابتدا در تبریز از برخی مکانها و دوستان عکسهای یادگاری خوبی گرفت؛ سپس با ورود به مراغه در آن شهر نیز هر زمان فرصت دست داد از مکانها و اشخاص عکسهای مختلف برداشت و با چسباندن آنها در آلبومی بزرگ شروع به تدوین یکی از بهترین مجموعه های عکس در ایرن کرد. در این سفر ماموریت وی بیست ماه طول کشید. علی خان یک ماه پس از نوروز سال 1298 ه.ق. به تبریز آمده، از حکومت مراغه استعفا داد. وی در تبریز در خانه های امیر لشکر اقامت گزیده، مشغول سیاحت و عکاسی شد و مدتی جز این اشتغالی نداشت. از سال 1298 ه.ق. تا پانزدهم صفر 1307 ه.ق. به دفعات به حکومت شهرهای ارومیه، خوی و سلماس انتخاب شد ودر آن ولایات با استقلال حکومت کرده، ترتیبات و تنظیمات سودمندی وضع کرد ودر آبادانی آن شهرها کوشید و در سرکشی های مناطق حکومتی خود همه با عکسهای جالب و گوناگون گرفته، گزارشهای مصوری به حضور شاه می فرستاد و بر اثر این کوششها و گزارشها به دریافت دستخطی از شاه به سال 1301 ه.ق. نائل گردید.

در مراجعت ناصرالدین شاه از سفر فرنگستان که علی خان حاکم با روسای ایلات و عشایر و اعیان ارومیه، تا جلفا به پیشواز شاه رفته بود از سوی ناصرالدین شاه از ارومیه تغییر حکومت یافته، به حکومت اردبیل منصوب شد و در تاریخ پانزدهم صفر 1307 ه.ق. وارد اردبیل گردید. این حکومت نیز دو سال و یک ماه طول کشید و در این میان وی از راه سالیان، یک هفته به شهر باکو رفته، از آنجا از راه بیله سوار به اردبیل بازگشت. علی خان را گذشتگان اردبیل مرد خودخواهی می دانستند که در اداره امور ولایت، تکبر و خودخواهی را به عقل و رافت برتری می داد و مشکلاتی برای مردم فراهم می ساخت. اما جدای از مسائل سیاسی نباید از اقدامات هنری  وی در عکاسی که نتیجه آن صدها عکس در زمینه آثار تاریخی، بافت شهرها و دهات و طبیعت، مسائل اجتماعی و ایلاتی، مسائل مذهبی و ... استان اردبیل که بی شک مورد علاقه معاصرین ما و ارزشمندترین سند برای محققان و پژوهشگرانی که علاقه مند به مطالعه وضع استان اردبیل در دوره سلاطین قاجار هستند غافل ماند. به ویژه آنکه یاداشتهایی با دستخط وی این عکسها را همراهی می کنند و تماشاگر این بار با مسائل تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی با دیدی نو بر خورد می کند. او در سال 1308 ه.ق. دستور داد که دباغها محل کار خود را از کنار شهر به بیرون شهر اردبیل انتقال دهند ولی دستور داد که دباغها محل کار خود را از کنار شهر به بیرون شهر اردبیل انتقال دهند ولی دباغان که جماعت کثیری بودند و مشکلاتی در این باره داشتند، حال خود بدو عرضه داشتند و تقاضای تجدید نظر و مهلت کردند.

حاکم در گفته خود پافشاری کرد اینان اطاعت امر نکردند، او دستور داد خانه ریش سفیدان دباغها را آتش زدند. طبعاً عواقب این گونه اقدامات داستان درازی دارد هنگام کشته شدن ناصرالدین شاه، علی خان ظاهراً در تهران بود بعد از جلوس مظفرالدین شاه و بعد از قیام تاریخی زنان اردبیل در سال 1314 ه.ق. و به تبع آن با شدت گرفتن اختلاف بین میرزا علی ابر و مریدان وی (طرف نعمتی) با حاج میرزا صالح آقا و طرفداران وی (قسمت حیدری) و حاکم وقت (حاج ناظم السلطنه) دولت به فکر چاره افتاد و برای رفع غائله به فرمان مظفرالدین شاه، حاج ناظم السلطنه، از حکومت برکنار و علی خان والی بار دیگر در اواخر سال 1315 ه.ق. به حکومت اردبیل مامور گردید به هر حال بعد از یک سال و اندی حکومت و پس از یک سری اتفاقات و جریانات سیاسی در حالی که علی خان در ایام نوروز در باغ داشکسن نحسی سیزده را به در می کرد، خسروخان یورتچی به قصد دستگیری او باغ را محاصره، حاکم را دستگیر و سوار بر اسب پالانداری کرده، با محافظت چهار تفنگدار روانه تبریز نمود و خود به شهر برگشت و طرفداران او را گوشمالی داد. به این ترتیب دست علی خان برای همیشه از اردبیل کوتاه گردید. وی باراول با هما خانم دختر میرزا سعید خان، وزیر امور خارجه زناشویی کرده و حاصل آن دو فرزند به نامهای آسیه خانم احتشام الشریعه و قاسم خان می باشد. او در همه ماموریتها و مسافرتها و حکومتهایی که برایش پیش می آمد. همواره دوربین عکاسی را همراه داشت  از هر موضوع جالب توجه از قبیل تیپها، چهره ها ، اوضاع طبیعی، مراسم، ساختمانها، قلعه ها، مقبره ها، آثار تاریخی، معاریف و غیره عکس گرفته و در آلبومی بزرگ می چسباند و اطلاعات مربوط به هر کسی را در زیر یا کنار آنها یادداشت می کرد او در سال 1320 ه.ق. از دنیا رفت.

                                                                         مدیر موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل

                                                                                            محمود محمد هدایتی