موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل

براساس شواهد و مستندات تاريخي وادبي اين مرز بوم،ارادت و عشق به خاندان عصمت و طهارت و آل علي (ع) در طول چهارده قرن گذشته با گوشت و خون و رگ مردم ايران در آميخته و در اعتقادات و باورهاي شيعي تبلور يافته به صورت ‍ژرف و پاك در تمامي حركتهاي ملي و تاريخي اين سامان خود را به عيان نشان داده است.

ايرانيان از زمان حيات پيامبر اسلام چنان با اين دين انس و الفت نشان داده و چنان نقش تاريخي خود را نسبت به اين دين به نمايش گذاشته اند كه امكان چشم پوشي نسبت به اين حقيقت تاريخي را براي هميشه از ميان برده اند.

پس از رحلت پيامبر اكرم اين الفت با اهل بيت ايشان به صورت دوستي علي (ع) و فرزندان او در اين پهنه به صورت مكتب اعتقادي مردم اين سرزمين جلوه گري كرد تاجايي كه افتخار عنوان تنها شكور شيعي جهان و سردمدار پيروي از علي (ع) و فرزندان او را به دست آورد.

از همين روي همواره در طول تاريخ شاهديم كه هنگامي كه فشار بر ضد علويان اوج مي گرفت ، ايران پذيراي قدوم آنان بوده و به پذيرايي از خاندان علي مفتخر بوده است، ورود حضرت امام رضا (ع) به ايران و به شهادت رسيدن ايشان موجب افزايش ورود بسياري از افراد خاندان ايشان شد.

بسياري از اعراب شيعي در اثر فشار ، به ايران پناهنده شدند و در بسياري از نقاط اين ملك پراكنده شدند و بويژه در نواحي مركزي قم، اثفهان و فارس و خراسان اقامت گزيدند.

از جمله مندرجات كتب تاريخي همچون عمدۀ الطالب، مقابل الطالبين ، لباب الانساب و فخرالانساب و ساير كتب تراجم احوال و رجال و حتي تذكره هاي مختلف، حاكي از اقامت ابدي بسياري از اين مقدسات و بزرگان در اين سراست.

در اين قسمت به بقاع متبركه شهرستان نمين مي پردازيم:

زيارتگاه بابا حمزه (ع)

مقبره بابا حمزه در شمال شرقي شهرستان نمين، حدود مرزي ايران و آذربايجان ، در قبرستان قديمي روستاي ميناباد واقع شده است. اين بنا در تپه شرقي مشرف به روستا مستقر بوده و بابا حمزه به همراه فرزندان و اهل بيت خود در اين محل به خاك سپرده شده اند.

بناي كنوني مقبره از لحاظ كالبدي، يك ساختمان مستطيل شكل با ابعاد تقريبي 5×8 متر است كه با دو پنجره

نورگيري آن تأمين مي شود. ورودي مقبره در ضلع قبله واقع شده و در بخش داخلي آن چهار ستون چوبي

به چشم مي خورد كه بار سقف چوبي در بخش مياني را تحمل مي كند. سقف بنا با ساختار بومي بصورت تيرپوش مي باشد.

ساختمان قديمي مقبره در سال 1379 ه.ش به دليل فرسودگي زياد تخريب شده و بناي كنوني با مصالح بومي در همان محل، در ميان سنگ قبرهاي قديمي احداث شده است.

زيارتگاه بابا خزري (ع)

زيارتگاه بابا خزري در پانزده كيلومتري شمال شهرستان نمين ، در قريه عنبران عليا، در گورستان عمومي واقع در كوههاي غربي مشرف به روستا قرار گرفته است، ايشان نزد روستائيان به بابا خدا نيز معروف مي باشد.

باباخزري به روايت امام جمعه عنبران شاگرد شيخ صفي الدين اردبيلي و رابط مابين شيخ صفي و شيخ زاهد گيلاني بوده است. از وي در كتاب شيخ صفي الدين به بابا خزر اليواني نيز ياد شده است.

وي بابا خرم هم عصر و در طريقت شيخ شهاب الدين سهرودي (معروف به شيخ اشراق) بوده است. بناي اين امامزاده بسيار ساده و نوساز بوده و ابعاد تقريبي آن 5×4 متر مي باشد.

بقعه مباركه پير شبلي (ع)

زيارتگاه متبركه پير شبلي در شمال شرقي شهر نمين و در قريه مرزي ميناباد قرار گرفته است.

اين پير از نوادگان پير شبلي مي باشد كه در روستاي ميناباد زندگي مي كرده است. وي نسبت به مردم اردات خاصي داشته و مردم نيز از ايشان در گذشته وحال كرامات بسيار ديده اند. پير به ذكر خدا و قداستش محبوب مردم بوده و به همين دليل بعد از فوت وي مردم زيارتگاه مربوطه را بنا نموده اند.

در حريم اين زيارتگاه خانه هاي روستايي مستقر شده اند. مقبره اصلي چندين سال پيش تخريب و تجديد بنا گرديده و در ساختمان جديد از مصالحي چون سنگ لاشه ، سنگ مرمر با سازه بتني استفاده شده است.

بقعه متبركه پير جماعت (ع)

بقعه متبركه " پير جماعت" در پانزده كيلومتري شمالي شهرستان نمين و چهار كيلومتري شرقي شهر عنبران سفلي در روستايي به نام كُلَش واقع شده است. بناي مقبره در يك كيلومتري شمال روستاي مذكور به طرف مرز ايران و آذريجان توسط جاده پرپيچ و خم كوهستاني و صعب العبور قابل دسترسي است. مقبره پيره جماعت دور از مجموعه سكونتگاهي و در ميان قبور اهالي قرار گرفته است.

امامزاده كه پير جماد نيز ناميده مي شود از شاگردان شيخ صفي الدين اردبيلي بوده است. در سال 1304 ه.ش براي حفظ مرقد پير، بارگاهي توسط اهالي محل ساخته مي شود . آخرين تعميرات انجام گرفته بر اين ساختمان مربوط به سال 1364 ه.ش مي باشد.

بنا شامل يك گنبد خانه كوچك است كه پلان و بشن گنبد خانه بصورت دايره و ساختار آن استوانه اي شكل مي باشد. قبل از داخل شدن به گنبد خانه از ورودي جهت قبله، به اتاقي در ابعاد تقريبي 5/2×5/2 متر وارد مي شويم كه به عنوان پيش فضا عمل مي كند.

بقعه متبركه حاج محمود (ع)

بقعه متبركه حاج محمود معروف به «حاجي بابا» در روستاي عنبران عليا واقع شده است. اين روستا در پانزده كيلومتري شمال شهرستان نمين، در شش كيلومتري عنبران سفلي قرار گرفته است.

اين شخص به روايت ريش شفيدان روستا، اهل عنبران و عابد و عارفي بوده كه مورد احترام مردم قرار گرفته است. بناي مقبره در فاصله 200 متري از مقبره بابا خرم و در بخش مرتفع تري از كوههاي غربي مشرف به روستا استقرار يافته است.

اين بنا داراي حياطي به ابعاد تقريبي 5×6 متر بوده كه يك ورودي شرقي دسترسي را به حياط ممكن مي سازد. از حياط نيز يك ورودي كوچك ارتباط با دهليز را برقرار مي كند. اين بخش به صورت مستطيلي در امتداد بدنه عرضي بنا قرار گرفته كه با يك ورودي ديگر به گنبدخانه متصل مي شود.

گنبد خانه كه قسمت اصلي بناير مقبره تلقي مي شود ، داراي پلاني بصورت هشت و نيم هشت مي باشد كه بصورت نيمه كاره باقي مانده است.

مقبره حاج محمود نيز مانند ديگر مقابر اين منطقه در حريم داخلي قبرستان واقع شده است.

زيارتگاه تربت حور

در سي و شش كيلومتري شهرستان اردبيل و در دامنه كوههاي باغرو، روستاي سرسبز حور- از  توابع ويلكيج جنوبي شهرستان نمين – جاي گرفته است.

در ضلع شرقي روستا مكان مقدسي بنام «تربه» واقع شده كه به نقل از اهالي محل، يكي از نوادگان زينب خاتون از فرزندان امام موسي (ع) در اين محل دفن شده است.

ساختماني آجري به ابعاد 6×6 متر كل بنا را تشكيل مي دهد. بنا داراي دو پنجره ، يكي رو به شمال و ديگري رو به غرب مي باشد. درب بنا نيز در همين ضلع قرار گرفته است. مقبره آخرين بار در سال 1364 ه.ش توسط اهالي محل مرمت گرديده است.

صدر چومن مجنون صفت حيران و سرگردان اوست

آن نهال تازه و آن عرعر قد و سيمين بدن           رونق خلد برين و زينت باغ و چمن

از شرار ناز عشق سوخت بند بند من         ز ابتداي عشق با آن خسرو شيرين سخن

گوي دل غلطان ز دست محنت چوگان اوست

 گـر جـهان خـواهي بـرو در حـوزه آن مـاه باش         مــي بخور از جام عشقش مالك آنرا باش

همچو من مستي كن و در رنج و درد و آه باش          ظن بي بر من مبر اي محتسب آگاه باش

مـسـتي و مـخموريم از نرگس فتان اوست

       در فراق يار خونخوار اي پسر خونخوار باش        در غــم و هــجر آن مــاه وش بـيمار باش

      از جـــراحـتــهـاي دل در نــاله هاي زار بـاش        زخم دل «طاهر» مبادا به شود هشير باش

كـاين جراحت يادگار نارك مژگان اوست

 اين استاد بزرگوار در 28 مرداد 1348 ه.ش به كاروان ايديت پيوست و زيارتگاهي در ميناباد توسط همسرش براي وي ساخته شد.

 زيارتگاه شيخ مير علم

بقعه مباركه امامزاده "شيخ مير علم" در روستاي ميناباد واقع در شمال شرق شهرستان نمين، بر فراز كوههاي غربي مشرف بر روستا در نزديكي مرز ايران و آذربايجان واقع شده است.

به روايت اهالي و ريش سفيدان محل شيخ مير علم فرزند سيد جمال الدين تبريزي و يكي از نوادگان شيخ نصرالله است كه زادگاهش در شوروي سابق مي باشد.

بناي مقبره  مستطيل شكل بوده و قسمت داخلي آن از يك دالان و دو گنبد خانه هشت ضلعي تشكيل شده است. نماي بيروني اين بنا با سيمان سفيد پوشانده شده و درب فلزي ، زائر را به داخل دالان هدايت مي كند. اين دلان با طلاق آهنگ پوشانده شده و در ضلع مقابل و سمت چپ، ورودي گنبد خانه ها واقع شده است.

ساختار بنا از سنگ لاشه و آجر بوده و داخل گنبد خانه ها بصورت كاربندي اجراء شده است. آسمانه طاقها در نهايت به وسيله نهنبن تركين، بسته شده است كه بسيار زيبا و مردم وار مي نمايد.

زيارتگاه گرده (ع)

اين بقعه كه در روستاي گرده، جنوب غربي شهرستان نمين و در يك كيلومتري كارخانه سيمان اردبيل واقع شده، مربوط به بانوي مجهول الهويه اي است كه مدفنش توسط شخصي از اهالي روستا به نام شاه حسين كشف شده است. شرح ماوقع بدين صورت است كه شاه حسين در خواب بانويي را مي بيند كه مي گويد، من از اهالي بيت ائمه هستم و قبر من در فلان مكان واقع شده است. خواهش مي كنم قبر مرا به خاطر اينكه قبر نامحرمي در كنارم مي باشد، جابجا كنيد. وي اعتنايي به اين مسئله نمي كند و سه شبانه روز اين خواب تكرار مي شود و به او تأكيد مي كند كه اين كار را انجام دهد. تا اينكه شاه محسين روز سوم محل مورد نظر را حفاري كرده و قبر را پيدا مي كند. كه پس از آن، مكان مكشوفه تبديل به زيارتگاه شده و در سال 1360ه.ش توسط اهالي روستا ساختماني بر روي آن ساخته مي شود. اين مقبره، قداست بسيار بالايي را بين اهالي روستا بخصوص زنان دارد.

بناي زيارتگاه، مستطيل شكل و بصورت بنا شده و سقف آن تخت با تير چوبي مي باشد. بدنه اين بنا با سنگ و آجر ساخته شده كه با اندود سيماني پوشانده شده است.

زيارتگاه متبركه اجاق مرني

روستاي مرني در هيجده كيلومتري شرقي شهرستان اردبيل و پنج كيلومتري مركز دهستان آبي بيگلو نمين واقع شده است.

در ضلع غربي روستا و داخل قبرستان، ساختماني به ابعاد 4×4 متر قرار دارد كه به گفته اهالي روستا در

زمان قديم ، طوقي از اين مكان بيرون آمده كه به همين دليل اين مكان را مقدس داشته و ساختماني براي آن بنا نموده اند. آخرين تغييرات در سال 1382 ه.ش در اين بنا صورت گرفته است.

زيارتگاه صوفي نور علي (ع)

مقبره «صوفي نور علي» در روستاي جيد- واقع در هفت كيلومتري شمالي شهرستان نمين از شهرهاي استان اردبيل- واقع گرديده و به امامزاده «صوفي ميرعلي» نيز معروف مي باشد.

ايشان از طايفه كاكي بوده- اين طايفه در حال حاضر نيز ساكن روستاي جيد مي باشند- كه با ذكر و عبادتش شهره روستا و محبوب مردم بوده است. بعد از فوت وي فردي به نام «اسلام» مقبره اي خشتي با اندود كاهگل بر روي قبر ايشان ساخته است كه در سال 1379 ه.ش به دليل نامناسب بودن وضعيت ساختاري تخريب شده و ساختمان فعلي بنا گرديده است.

اين مقبره پس از گذر از بخش شيعه نشين، در ارتفات غربي و در بخش سني نشين روستا واقع شده و قابل مشاهده مي باشد.

ساختمان فعلي زيارتگاه از وضعيت متوسطي برخوردار بوده و نماي ان سيماني است. در پيش ورودي بنا، صفه سنگي ساخته شده كه در دو طرف داراي دست اندازهاي سنگي مي باشد. سه پله از صفه، زائر را به ايوان (بخش نيمه باز) هدايت مي كند. جهت گيري ايوان به سمت قبله مي باشد كه با پنجره هاي جناحين نورگيري را تأمين و با يك درب ورودي زاير را به داخل مقبره هدايت مي كند. در دو طرف ايوان دو پايه با مقطع دايره به ساختمان بنا الحاق گشته كه نقش منار را در ساختمان ايفاء مي كند.

زيارتگاه شيخ محمد سعيد نقشبندي

بقعه متبركه "شيخ محمد سعيد نقشبندي" در پانزده كيلومتري شهرستان نمين و شش كيلومتري شهر عنبران در ارتفاعات شرقي مشرف به عنبران عليا قرار گرفته است. اين كوه به پيرگسگر معروف بوده و مقبره شيخ سعيد، در چند قدمي جنوبي قبر پير گسگر واقع شده است.

داخل قبه شيخ محمد سعيد نقشبندي سنگ مرمري به ابعاد 4/0×7/0×2 متر به چشم مي خورد كه اشعار زير بر روي ان نگاشته شده است:

االا ايها السارون في ظلم الدجي           تعالو و زور و البدر في القبرها و يا

عــفـت آيــه لـلــه مـنـت عـفـاتها           فـامـست سـوي الاسـلام سـود اخرافيا

                  رساتحت هذا القرب قطب زمانكم         فـــاصـبــح ركـــن اللـهـدي مـنداعــيا

هــو الـنـقـشــندي الكبير الذي غذا         عــلـي فـقـد و جـفـن الـطـريـقـه بـاكيا

سقي قبره ماناحت الورق شجرها          مــن الله سـحـب لايـزلـــن هـــو اعـيا

شيخ محمد سعيد در سال 1288ه.ش متولد شده و در تاريخ 1308 ه.ش در روستاي سياه كوه واقع در خاك روسيه در خدمت استاد محمد افندي به تحصيل علم مي پردازد. در سال 1311ه.ش عازم استانبول شده و در 29 سالگي بعد از اقامت چهار ساله مدرك تحصيلي اش را از دست استاد الحاج حافظ عثماني حلمي بن حاج حافظ محمد علي وضفي اخذ كرده و عازم حرمين شريفين مي شود و دو سال در مكه مكرمه و مدينه منوره اقامت مي نمايد. بعد از گذر اين دو سال در محضر اساتيد وحي و قرآن، با سرمايه اي انبوه از علم و كمال و معنويت عازم قاهره مي گردد و در آنجا با "حاج عبدالله سكوتي اسالم" ديدار مي نمايد و در دانشگاه الزهراي مصر پيشرفت هاي لازم را بدست مي آورد.

بعد از مدتي پدرش وي را طي نامه اي احضار مي كند كه باعث مي شود شيخ در سال 1317ه.ش به تركيه بازگشت و از طريق تفليس و باكو وارد آستاراي كنوني شود. پس از بازگشت به وطن به دستور پدر ازدواج كرده و بعد از فوت پدر در سال 1320ه.ق تصميم به جهانگردي گرفته و به سفرنامه نويسي مي پردازد مسافرتش از تركمنستان، بخارا، سمرقند، خوفند و كاشمر آغاز شده كه برادر كوچكش "شيخ مظفر" نيز همراه ايشان بوده است. وي پس از يك سال به وطن برگشته و مجدداً در سال 13336ه.ق به روسيه مسافرت مي كند در اين سفر به تقاضاي تقي اف – يكي از علماي شيعه باكو- سيد محمد كريم، تفسيري از قرآن مجيد به زبان اذري بنام «كشف الحقايق» مي نويسد كه آن را به نام شيخ محمد سعيد در آورده و به ايشان اهدا مي نمايد. اين تفسير در سه جلد، در كتابخانه ايشان موجود است.

وي در سال 1340ه.ق به كردستان سفر مي كند و اين بار با برادرش شيخ عبدالصمد تا كركوك، بغداد و اطراف آن ادامه مي دهد. پس از بازگشت بقيه عمر خود را در عنبران، تالش و خلخال مي گذراند و در سال 1369ه.ق در 81 سالگي زندگي را بدرود گفته و در كنار قبر پدرش بزرگوارش به خاك سپرده مي شود.

بقعه متبركه بابا خرم (ع)

بقعه مباركه "بابا خرم" در روستاي عنبران عليا، در شانزده كيلومتري شمالي شهر نمين، بر فراز تپه غربي مشرف به روستا- روستا در حريم رودخانه واقع در دره شكل گرفته – قرار گرفته است.

اين مقبره در سال 1372ه.ش توسط مردم بازسازي شده و در سال 1379ه.ش ضريح در داخل آن نصب گرديده است. فرزندان ايشان سيد عدنان، سيدهادي و ميرعلي بوده اند.

محوطه بقعه امامزاده كه يكي از قبرستان هاي روستا مي باشد، از سمت شرق حصاركشي شده و با يك درب ورودي كوچك دسترسي لازم ايجاد گرديده است. زيارتگاه بابا خرم در فاصله 200 متري از  زيارتگاه حاجي بابا واقع شده است.

ورودي اصلي بنا رو به قبله بوده و پيشخواني كه توسط قوس نيم دايره اجراء شده، دهانه ايواني به عمق

 5/2 متري را تشكيل مي دهد. ايوان زائر را به گنبدخانه هدايت مي كند. فضاي داخلي گنبدخانه داراي كاشيكاري با كاشي هفت رنگ از طرحهاي شجره زندگي و نقوش اسليمي خطايي است كه با آيات و متون اسلامي مزين شده است.

عُلَم مقدس مسجد جامع سولا

روستاي سولا در سي كيلومتري شمال شرقي شهرستان اردبيل و پنج كيلومتري جنوب شهرستان نمين واقع شده است.

بنابه روايت اهالي شهرت عُلَم مسجد جامع سولا به "عُلَم جوش" مي باشد كه در روز عاشورا در دست افراد خاص به جوش مي آيد و هر كس نذري بر اين علم داشته باشد بدون اينكه خودش بخواهد علم به نشانه قبولي حاجت بر شانه اش مي نشيند.

در بعضي از روستاهاي نزديك سولا نيز مانند جگر كندي، كلّو و نوجده، عُلَمي با اين اعتقادات مردمي وجود دارد كه از لحاظ شكلي، عُلَم سولا و جگر كندي مشابه هم بوده و عُلَم روستاي كلّوبه شكل دست مي باشد. اين عُلَم به نشانه روز واقعه عاشورا توسط اهالي منطقه از كربلا به اين محل انتقال داده شده است.

بقعه متبركه سيد محمود امينجان (ع)

زيارتگاه مباركه سيد محمود امينجان معروف به "سلطان رسول پير شيخ سيد محمود" در نه كيلومتري شمال شهرستان نمين در گورستان نمين واقع در تپه شرقي مشرف به روستاي "ساري توربه" – محلي سرسبز كه انبوه درختان آن را احاطه كرده اند- مستقر شده است. در نزديكي مقبره درختي قديمي قرار گرفته است كه صاحبان حاجت براي نذر  و نياز پارچه به آن مي بندند.

سلطان رسول پيرشيخ سيد محمود، هم عصر "سيد خرم" بوده و از لحاظ تاريخي به دوره صفوي (شيخ صفي الدين اردبيلي) بر مي گردد.

مقبره داراي بنايي كوچك و زيبا مي باشد كه بامصالح بومي در مقياسي مردم وار و محقرانه اجرا شده است. آستانه بنا با گنبد عرقچين پوشش داده شده و در كنار اين گنبد خانه اتاقكي با در كوتاه (ارتفاع يك متر) وجود دارد كه احتمالاً براي ذكر و سماء دراويش آن زمان و يا اقامت زائران استفاده مي شده است. فضاي داخلي اين مقبره به صورت هشت ضلعي منتظم است كه ورودي آن از سمت قبله مي باشد. به نقل از درويش مراقب مقبره، هر ضلع از بدنه را به يكي از پيامبران نسبت مي دهند كه ورودي آن به رسول اكرم (ص) ختم مي شود.

اكثر زائران اين مقبره به نقل يكي از دراويش مريد سيد محمود ، اكثر و دائماً از عنبران و مابقي از تهران، گيلان، نمين، جيد و كولش مي باشد و در ماه رمضان نيز از اردبيل جهت نذري به امام زاده تقرب مي جويند.

شايان ذكر است كه گويش مردم در اين منطقه ، زبان تالشي مي باشد.

بقعه متبركه پيربدرالدين (ع)

بقعه پيربدرالدين در شهر نمين و در خيابان اصلي شهر، مقابل ساختمان فرمانداري قرار گرفته است. پيربدرالدين از مريدان پير قطب الدين ميانجي- از فرزندان ابن عباس عم پيامبر (ص) – مي باشد . تاريخ زندگي وي به سال 650 ه.ق بر مي گردد.

وي كه در زنجان مسكن داشته، با شيخ شاه دينوري براي تبليغ دين به آستارا آمده و در اين زمان مردان زيادي به خدمت ايشان رسيده و كسب فضيلت نموده اند.

از قرائن چنين معلوم مي شود پير بدرالدين نميني از معروفترين اشخاص زمان خود بوده و مقبره ايشان در نمين به شيخ بدرالدين معروف مي باشد.  بعضي از اهالي نمين ، پير بدرالدين را از اولاد شيخ صفي الدين اردبيلي مي دانند.

نماي مقبره پير، آجري ساده با ازاره سنگي دور تا دور آن و بدون تزئين و قاب بندي مي باشد. در قسمت پيشاني بنا تير چوبي به عنوان كلاف استفاده شده كه در نماي بيروني عيان است.

ورودي اين مقبره در ضلعي كه رو به قبله دارد، به اطاق كوچكي باز مي شود. براي وارد شدن به گنبد خانه بايد از درب ديگري در اين اتاق گذر كرد. در اتاق اول سنگي مرمر بسيار زيبايي با تزئينات و نوشته هاي برجسته وجود دارد كه مربوط به صاحب مقبره مي باشد. از تزئينات داخلي مقبره نيز بر روي گنبد و طاق نماهاي داخل نشانه هاي اندكي به چشم مي خورد كه بيانگر شكوه اين مقبره در دوره هاي قبل است.