موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل

ارسباران را در گذشته قره داغ (فقیه ، 16 ، حاشیه 1)ف قراچه داغ (مینورسکی ، 189؛ نیز نکـ: محبوبی ، 86  ، حاشیه 2) و قراجه داغ (کریمی ، 68؛ کیهان ، 1/33) به معنای سیاه کوه (همو ، 2/10؛ مینورسکی ، 243) میگفتند که آنرا به صورت قراچه داغ (مشکور ، تاریخ.... 6 ، 350ف نظری به ... ، 140) ، قاراداغ و کاراداغ (دوستی ، 66) نیز نوشته اند. این نام که به صورت ارسبار نیز نوشته شده (مستوفی ، 168) ، مدتی به جای نام اهر به کار می رفته است (گزارش ... «الف» ؛ مشکور ، همان ، 179؛ محبوبی ، 264).

منطقه ارسباران: منطقه ای است مرتفع که از جنوب به محور اردبیل ـ تبریز ، از شمال به کرانه های رود ارس (نفیسی ، بابک ... 168؛ مینورسکی ، 189). از شرق به مشکین شهر و از  غرب به مرند محدود میشود (خاماچی ، 185) این منطقه آب وهوایی متنوع دارد: قسمتهای شمالی و کرانه های ارس گرمسیری و قسمت جنوبی که عمدتاً کوهستانی است ، سردسیر و ییلاقی قسمتهای داخلی و غربی آب و هوایی معتدل دارد (فرهنگ جغرافیایی.... 60). در این منطقه شبکه های متعددد رودخانه ای در سطح محلی شکل وگرفته که با حفر دره های عمیق غالباً به رود ارس میپیوندند (هویدان ، 38). مهمترین  اینگونه رودخانه ها قره سو ، دوزال ، کلیبر ، سلین ، کجرود ، قوری چای ، سرند و ملک چایی است (خاماچی ، 186).

در شمال غربی این منطقه به علت مساعدت اب و هوا و برخورداری از خاک حاصل خیز و باران کافی ، جنگلهای پراکنده ای مشاهده میشود (گنجی ، 69) که عمدتاً نواحی کلیبر ، میشه پاره ، و حسن اباد را شامل میشود (فرهنگ جغرافیایی ، 61) و درختان آن بیشتر از نوع بلوط ، ممرز و درختان  میوه وحشی است (خاماچی ، همانجا) این جنگلها از مشرق به جنگلهای گیلان متصل میشو (بدیعی ، 3. 266). علاوه بر این ، در مرتفعات ارسباران مراتعی وجود دارد که ناحیه ییلاقی شاهسونها به شمار میرود (گنجی ، همانجا).

پوشش گیاهی این مراتع  بیشتر گونه های یونجه وحشی ، اسپرس ، خلر ، گندم ، کنگر صحرایی ، گل رنگ و گون است (شاهسوند ، 45). مستوفی یزدی این منطقه را به سبب «طیب هوا و کثرت اشجار» منطقه ای استثنایی خوانده است (همانجا).

ارسباران در طول زمان به سبب برخورداری از نواحی مستحکم و استوار ، پیوسته از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است (اسکندر بیک ، 1/ 307؛ نیز نکـ: واله ، 713). قیام بابک خرم دین در برابر خلیفه معتصم عباسی و مبارزات او در این منطقه بوده است (نفیسی ، همانجا؛ مشکور ، همان ، 140). از  آثار تاریخی بازمانده در این منطقه میتوان از  قلعه و قصری بر فراز کوه در غرب کلیبر ، (به ارتفاع 2600 متر ) مشهور به قیز قلعه سی (قلعه دختر) نام بدر (جغرافیا.... ، 1/ 961) که گفته اند اقامتگاه بابک خرم دین بوده است (نفیسی ، همان ، 204؛ مشکور ، همانجا) ؛

قلعه جوشن (جوشین) که ازسنگ یکپارچه ساخته شده و در بالادست آن استخر بزرگی تعبیه شده است (هویدا ، 41) و قلعه و زندان قهقهه (جغرافیاف ، 1/194) و سنگ نبشته ای به خط میخی از دوره اورارتو در روستای سقن دل (نفیسی ، تاریخ... ، 199) و بقعه شیخ شهاب الدین اهری و مسجد خروانق (جغرافیا ، 1/194) یاد شده است.

طایفه های شاهسون که از مراتع ییلاقی  این منطقه استفاده میکنند ، به شاهسونهای ارسباران (شاهسوند ، 291)  یا ایل قره داغ (خاماچی ، همانجا) شهرت یافته اند. این طوایف زمستان را معمولاً در جلگه مغان و کرانه های رود ارس می گذرانیدند (بدیعی ، 2/ 74؛ گنجی ، همانجا) که در 60 سال اخیر بیشتر انان یکجا نشین شده اند (مشکور ، نظری به ، 181- 183؛ بدیعی ، 2/81ف 155؛ قس: بیگدلی ، 231- 273).

در حال حاضر ، در میان گروههای کوچنده ارسباران طایفه هیای چلبیاتلو (چلپیانلو) ، حاج علیلو(حاجی علیلو) ، محمد خانلو ، حسن بیگلو ، قورنازلو  از اهمیت بیشتری برخوردارند (شاهسوند ، 291 ، 297؛قس: گنجی ، 117: بیگدلی ، 225). در زمان فتحعلی شاه قاجار برخی از  طایفه ها از شیروان و قره باغ نیز به این منطقه کوچانیده شدند (هدایت ، 9/ب424ف 653). مطابق آخرین سرشماری  عشایری (1366ش) ایل ارسباران (قره داغ ) 4676 خانوار (31350نفر) را شامل میشود (سرشماری اجمتاعی ، 13).

زبان مردم منطقه ارسباران ترکی اذربایجانی است. لیکن در برخی آبادیهای منطقه مانند کرینگان ، چای کندی ، خوی نراو (خونیرق) ، ارزین ، کلاسور گویش تاتی رواج دارد (دوستی ، 52- 53). 99%از اهالی این منطقه مسلمان (گزارش ، «ه» و شیعه اثناعشری هستند (مشکور ، همان ، 181؛ خاماچی ، همانجا). در برخی از نواحی ارسباران از جمله در وینق مسیحیان زندگی میکنند  (همانجا ، حکمت ، 2/1194)؛ ضمناً در بعضی روستاهای میشه پاره کلیبر و خداافرین گروههای اهل حق زندگی میکنند (خاماچی ، همانجا).

در 1335 ش جمعیت ارسباران 239645 نفر بود که از این میان 19816 نفر در نقطه شهری منطقه و مابقی در سایر نقاط زندگی میکردند (گزارش ، «الف») ، جمعیت ارسباران در 1365ش به 331329 نفر بالغ گردید که 5/20% در نقاط شهری  و4/79%رد نقاط روستایی میزیستند و مابقی  غیر ساکن به شمار می آمدند. (سرشماری  عمومی ، 1).

مطابق تقسمیات اخیر کشوری ، قمست اعظم محدوده این منطقه به دو شهرستان اهر و کلیبر تفکیک شده است (آمارنامه ... ، 23 ، 41 ، نیز نکـ: ه د ، اهر  کلیبر).

رشته کوه ارسباران: این رشته کوه که به کوههای قره داغ نیز موسوم است از  مهمترین رشته کوههای اذربایجان به شمار میرود این رشته از غرب به آرارات و از شرق به کوههای تالش میپوندد و دنباله کوههای قفقاز است که دره عمیق ارس این دو را از یکدیگر جدا کرده است (کیهان ، 1/33؛ بدیعی ، 1/45)این رشته کوه به سبب اتش فشانیهای سهند ، سبلان وآرارات مکرر چین خورده است و بنابراین امتداد چین خوردگی مشخصی ندارد (کیهان ، 1/34) وبه صورت مجموع خرد شده ونامنظمی در امده است (هویدا ، 37).

طول این رشته کوه در حدود 230 کمـ  عرض ان در نقاط مختلف متفاوت است : در مرکز65 کمـ است (همو ، 39).

جنس سنگهای رشته کوه ارسباران متنوع است وآثار دوران اول تا دوره پلیوس به خوبی قابل مشاهده است ، بازالت ، اندزیت و توف آنها را پوشانده است (همانجا). قسمت جنوبی و دامنه های مشرق به ارس دارای شیب بسیار تند و دره های بسیار عمیقی است. تنها در ناحیه اوزمدل و حدود ورزقانا از ارتفاع کاسته شده ، و جلگه های مرتفعی پدید امده است (همو ، 38).

این کوهها محل تقسیم آبهایی است که از یک سو به ناحیه اهر و از سوی دیگر به ارس میریزند (کیهان ، همانجا؛ ختمی ماب ، 8). بلندترین قله ارسباران  (نشانکوه) در قسمت شرقی این رشته کوه قرار گرفته است و 3370متر از  سطح دریا ارتفاع دارد (کیهان ، همانجا  ، قس: شاهسوند ، 44؛ بدیعی ، 1/456؛ هویدا ، 39).

ماخذ:

آمار نامه استان اذربایجن شرقی (1371شس) ، سازمان برنامه و بودجه استان اذربایجان شرقی ، تهران ، 1373ش؛ اسکندر بیک منشی ، عالم آرای عباسی ، تهران ، 1350ش؛ بدیعی ، ربیع ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران ، 1367ش؛ بیگدلی ، محمد رضا ، ایلسون (شاهسونهای) ایران ، تهران ، 1372ش؛ جغرافیای کامل ایران ، وزارت اموزش و پرورش ، تهران ، 1366ش؛ حکمت ، علی اصغر ، «فرهنگ» ، ایرانشهر ، تهران ، 1343ش/1964م؛ خاماچی ، بهروز ، فرهنگ جغرافیایی اذربایجان شرقی ، تهران ، 1370ش؛

ختمی ماب ، محمد و ناصر ایمانی راد ، مقدمه ای بر شناخت امکانات توسعه کشاورزی شهرستان اردبیل ، سازمان برنامه و بودجه اذربایجان شرقی ، تهران ، 1370ش؛ دوستی ، حسین ، نگاهی به تاریخ و جغرافیای ارسباران ، تبریز ، 137شس؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده ، (1366ش) ، نتایج مفصلی ، استان اذربایجان شرقی ، مرکز امار ایران  ، تهران ، 1369ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1365ش) ، نتایج مفصلی ، شهرستان اهر ، مرکز امار ایران ، تهرن ، 1367ش؛

شاهسوند بغدادی ، پریچهره ، بررسی مسائل ایل شاهسون ، تهران ، 1370ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) ، استان 3 و 4 اذربایجان ، دایره جغرافیایی ستاد ارتش ، تهران ، 1330 ش؛ فقیه جمال الدین ، اتورپاتکان (اذربایجان) و نهضت ادبی تهران ، 1346ش؛ کریمی ، بهمن ، جغرافی مفصل تاریخی غرب ایران ، تهران ، 1316 ش؛ کیهان ، مسعود ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران ، 1310- 1311 ش؛

گزارش مشروح سرشماری ، حوزه سرشماری ارسباران ، وزارت کشور ، تهران ، 1338ش؛ گنجی ، محمد حسن «نواحی و مناطق ایران» ، ایرانشهر ، تهران ، 1342ش/1963م ، ج 1؛ محبوبی ، جمشید ، نگاهی به تاریخ و جغرافیای میاندواب ، 1370ش؛ مستوفی یزدی ، محمد مفید ، مختصر مفید در احوال بلاد ولایت ایران ، ویسبادن ، 1989م ؛ مشکور ، محمد جواد ، نظری به تاریخ اذربایجان و آثار باستانی و جمعیت شناسی ان  ، تهران ، 349ش؛

همو ، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری ، تهران ، 1352ش؛ مینورسکی ، و ، سازمان اداری حکومت صفوی ، ترجمه مسعود رجب نیا ، تهران  ، 1334ش؛ نفیسی ، سعید ، بابک خرم دین ، دلاور اذربایجان ، تهران ، 1342ش؛ همو ، تاریخ اجتماعی ایران در دوران پیش از تاریخ و اغاز تاریخ  ، تهران ، 1342ش؛ واله اصفهانی ، محمد یوسف ، خلد برین ، به کوشش هاشم محدث ،  تهران ، 1372ش؛ هدایت ، رضاقلی ، ملحقات تاریخ روضه الصفای ناصری ، قم ، 1339ش ؛ هویدا ، رحیم ، جغرافیای طبیعی اذربایجان ، تبریز ، 1352ش؛.