موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل

رودی است که از ترکیه سرچشمه میگیرد و ضمن گذر از  مناطق کوهستانی آرارات ومرز جمهوریهای ارمنستان و اذربایجن با جمهوری اسلامی ایران ، به دریای خزر میریزد.

در نوشته های مربوط به یونان و رم باستان ، نام ارس به صورت آراکس (هرودت ، ; 75 ارسطو ، ; 95 استرابن ، ; v/321 دیودورس .... (II/27 و در نوشته های متاخر به صورت آراکس امده است ; WNGD, 64 رینو ، ; 76 مایر ، ; II/484 لاروس بزرگ). نوشته هرودت درباره رود ارس تا اندازه ای اشفته است. به نوشته او ارس از سرزمین ماتیانیان سرچشمه میگیرد ورد جهت مطلع خورشید به دریای خزر میریزد و دارای 40 شاخه است .

از نوشته وی گاه چنین برمی اید که اراکس با امو دریا (جیحون) خلط شده است ؛ ولی نکته ای که بشناختن درست ان یاری میدهد ، مطالب او درباره گذر آن رود از  سرزمین ماتیانی است ، زیرا به احتمال قوی ماتیانیان در مغرب دریاچه ارومیه و دره ارس سکنی داشته اند (دیاکونوف ، .(339 استرابن با دقت بیشتری از ارس یاد کرده ، و گذرگاه ان را در محدوده البانیای قفقاز  ارمنستان نوشته است ,V/187, 225, 327, 335 جمـ).

در ماخذ کهن ارمنی نام رود ارس با داستانی همراه شده ، و یراسخ[1] امده است (خورنی ، ; 24 نیزنکـ: پاولی ). در ماخذ متاخر ارمنی ، از جمله تاریخ الوانک (اغوانک) ، نوشته موسی کاغان کاتواتسی (ص 94-99) و کتاب «تاریخ ارمنستان» ، نوشته گاندزاکتسی (ص  (224 و نیز در کتاب مولفی ناشناخته با نام مستعار شاپوه (شاپور) با گراتونی (ص 94) همه جا نام رود ارس ، یراسخ امده است. گرجیان ان را رخسی[2] ، (پاولی) و طبق ضبط بازورث ، رخشی[3]  می خواندند (نکـ: ایرانیکا). در ماخذ ترکیه این رود ، ارس (IA, III/332) و در ماخذ جمهوری اذربایجانا به صورت اراز امده است. («دایره المعارف.... »).

در یشتها (1/59) از آب دائی تیا یاد شده است. دائی تیا رودی است در آریاویج که برخی خاورشناسان انرا رود زرافشان و برخی رود ارس دانسته اند ، (پور داود ، 1/59ف حاشیه 5). درمتون عربی نام ارس به صورت الرس (رس) آمده است (بلاذری ، 1/206؛ یعقوبی  ، 119؛ ابن فقیه ، 296 ؛ ابن خردادبه ، 174؛ مسعودی ، 2/75؛ ابودلف ، 47؛ یاقوت ، 2/778-779).

نگارش عربی این رود به ویژه در ارتباط با آیات قرانی ، ظاهراً سبب شد که در متون فارسی نیز گاه نام آن به صورت رَس نوشته شود (حدود العالم 46). نام رس در نگارش عربی با ایاتی از قران کریم مرتبط است: یکی آیه «و عاداً و ثَمودَ و َ اَصحابَ الَّرسَّ و... » (فرقان / 225/38 و دیگری ایه «کَذَبت قَّبلَهم قَومُ نُوح ِ و َ اَصحابَ الَّرسَّ و ثَمودَ» (ق/ 50/12). ابن حوقل مینویسد که این همان رس است که خداوند عذاب خود را درباره قوم ان بیان کرده است.

وی در تایید نظر خود متذکر شده است که اگر کسی از دوسوی ارس از شهر ورثان در آید ، آثار شهرهای ویرانی را میبیند که به بدترین  حالات در امده و یاداور فرموده خداوندند (2/345). یعقوبی  شمار شهرهای ویران شده اطراف رس را 300 ذکر کرده است (همانجا).

طول رود ارس از سرچشمه تا محلی که به دریای خزر میریزد  1027 کمـ است (بدیعی ، 1/ 148؛ هویدا ، 4؛ «دائره المعارف »). این رود از دو شاخه مجزا تشکیل شده است: یک شاخه از ارتفاعات بین گول داغ (هزاربرکه) در جنوب ارزروم نزدیک سرچشمه فرات به ارتفاع 3152 متر اغاز میشود وبا گذر از منطقه کوهستانی پالان توکن به ارتفاع 3135 متر در جنوب ارزروم و شرق حسن قلعه و جنوب ارتفاعات قارص و شمال کوههای  آرارات بزرگ با شاخه های متعدد وارد جلگه ایروان در خاک جمهوری ارمنستان میشود.

شاخه دیگری از ارتفاعات ارمنستان سرچمشه میگیرد و در محلی به نام زنگنه در منتهی الیه شمال غربی ایران و مرز مشترک ایران و ارمنستان و ترکیه به شاخه نخست میپوندد و در طول مرز ایران با جمهوریهای ارمنستان و اذربایجان جریان مییابد (هویدا ، همانجا). این رود از پیوندگاه خود با رود آخورایان ، واقع در نزدیکی بهرام تپه ، گذر خود از اراضی جمهوریهای اذربایجان و ارمنستان را آغاز میکند و در نزدیکی شهر صابر آباد در منطقه ای که 11متر پایینتر از   سطح دریاست ، با رود کر پیوند مییابد.

رود ارس مسافتی حدود600 کمـ را در مرز دو جمهوری ارمنستان و اذربایجان با جمهوی ترکیه و جمهوری اسلامی ایران طی میکن («دائره المعارف»). ارس در منطقه ارارات از جلگه های سَده رَک ، شرور ، بویوک دوز و انگاه از جنوب نخجوان مگذرد. در این منطقه  سرعت اب تا اندازه ای کاستی میپذیرد (همانجا).  درباره حوضه ابریز رود ارس اندک اختلافی وجود دارد ، برخی وسعت انرا 100 هزرا کمـ 2 (بدیعی ، 1/150) ویا 100220 کمـ 2 (هویدا ، همانجا) و برخی 102 هزارکمـ2 نوشته اند («دائره المعارف»؛ ایرانیکا).

ارس بر پایه جریان اب به دو قسمت کوهستانی و جلگه ای بخش میشود ان بخش که از  ترکیه میگذرد ، کاملاً کوهستانی است («دائره المعارف»).در جلگه ارارات از سرعت ان کاسته میشود و در حدود جلفا تا اندازه ای ارام است ، ولی از جلفا تا حدود اصلاندوز از معبری کوهستانی میگذرد و دوباره سرعت میگیرد تا به دشت مغان برسد در این منطقه باز از سرعت اب کاسته میشود (هویدا ، 5).

عرض رود متغیر است در بخش سفلی در محل پیوند با قره سو یا دره رود ، عرضش انگاه به 200 متر و در نزدیکی پلدشت به حدود 90 تا 100 متر میرسد ، ولی در مناطق کوهستانی تنگ میشود ورد تنگترین  مجرای خود در نزدیکی قریه گولان از محال دزمار ارسباران به 10 متر میرسد (همانجا). عمق متوسط ارس حدود  5/2 متر است ، ولی در برخی جاها به 4 متر هم میرسد و گاه نیز از نیم متر هم تجاوز نمیکند. (همو ، 6).

عمده ترین شاخه هایی که از  قفقاز به ارس میپیوندند ، اینانند: رود کر و رودهای سوجور[4] ، رازدان ، آزاد ، ودی ، آرپاچای ، زنگلانن ، موشولان ، نخجوان ، اگراچای (اقری) و چند رود دیگر («دائره المعارف» ؛ هویدا ، 12). این رودها نیز از جانب ایران به ارس میریزند : رود ماکو یازنگمار ، قره سو یا دره رود ، آق  چای ، دوزال چای ، اشتبین و کلیبر.

رودخانه های کوچک بسیاری نیز وجود دارد که به این رودها میپیوندند و بدین ترتیب به رود ارس ملحق میشوند: ساری سو ، آواجیق ، چهل چشمه (قرخ بولاق) ، قزل چای ، قطور ، جوشن ، طرزم ، گوره خیل ، حاجیلار ، کبود گنبد ، مرزآباد ، قره قیه ، کلو ، اندرگان ، خروانق ، مردانقم ، کوانق ، آلاجوجه ، القنا ، اکرا ، قوروچای ، بالق لی ، اندراب ، آق چالی ، اوارسی ، مشکین چای و الی (همو ، 7- 12).

44% از  اب ارس از طریق آّبهای زیرزمین ، 38% از برفهای آب شده و 18% از آب باران تامین میشود ، («دائره المعارف»). تقریباً 23% آب رود ارس از آبهای واقع در خاک ترکیه ، 38% از قفقاز و 39% از آّبهای ایران تامین میشود (جغرافیای کامل ... ، 38؛ مبشری ، 2/ 25). رودخانه ودی در نقطه شروع مرز ایران با کشورهای مستقل مشترک المنافع به ارس میپوندد. رودخانه های زونگا و گارنی نیز از ارمنستان وارد ارس میشوند (همانجا). میانگین حجم آب سالانه ارس در محل سد مخزنی (طی سالهای 1913- 1965م) 5765 میلیون متر مکعب و وسعت حوضه ابریز ان تا محل سد مخزنی 49535 کمـ2 است.

در محل سد انحرافی میل و مغان وسعت حوضه ابریز ، 73840 کمـ 2 و میانگین ابدهی سالیانه ان در (سالهای 1913- 1965م) 3/ 7879 میلیون متر مکعب براورد شده است (همو ، 2/27 ، 28 ، جدول). رود ارس هر چه به سوی مشرق پیش میرود ، توزیع ماهیانه ابدهی  شاخه های متصل به ان نامناسبتر میگردد که البته این امر وابسته به عوامل مکانی و میزانا بارندگی است (همو ، 2/28 ، 29). حداقل دبی رود در محل سد ارس (منطقه قزل قشلاق) 32 متر مکعب در ثانیه و در محل سد انحرافی میل و مغان 180 متر مکعب در ثانیه و دبی متوسط ان حدود 250 متر مکعب و در ثانیه در محل سد ارس (قزل قشلاق) و حدود 400 متر مکعب در محل سد انحرافی میل ومغان است. دبی ثابت ان در تمام فصول ابیاری ، پس از  پایان ساختمان سد ، 190 مترمکعب در ثانیه پیش بینی شده است. (هویدا ، 6).

رود ارس پس از  پیوستن به رود کر در محلی به نام سالیان واقع درجمهوری اذربایجان دوشعبه میشود که یکی  در قزل آغاج و دیگری در منطقه شمالی آن به دریای خزر میریزد (همو ، 2/6-7). حمدالله مستوفی منطقه ای را که آب ارس به دریای خزر میریزد ، ولایت گشتاسفی نامیده است (ص 281؛ نیزنکـ: لسترنج ، 192).

در رود ارس 805 جزیره بزرگ و کوچک وجود دارد که 47 جزیره ان  متعلق به ایران است. این جزیره ها اغلب به هنگام طغیان رود ، به زیر میروند و پس از فروکش آب دوباره ظاهر میشوند ومراتع مناسبی را برای دامها تشکیل میدهند. (هویدا ، 7).

در روزگاران گذشته رود ارس دارای پلهای متعددی بوده که ویران شده اند. از پلهای قدیمی جز پل مشهور خداافرین بر جای نمانده است. حمدالله مستوفی بنای این پل را به بکر بن عبدالله  نسبت داده و تارخ بنای آن را 15ق/636م نوشته است (ص 88). در عهد هشام بن عبدالملک  ، خلیفه اموی  ، پلی بروی ارس وجود داشت و چون جراح ابن عبدالله در کنار ارس در جنگ با خزران کشته شد ، رود ارس نهر جراح نام گرفت و پل نیز به نام خوانده شد (بلاذری ، 1/ 206).

به نوشته منجم باشی (2/507-508) ، فضلون که با ارمنیان و گرجیان بسیار کرده بود ، در 418ق/1027 م پل بزرگ و زیبایی بر روی ارس  بست ، از پلهای دیگر رود ارس ، پل ضیاء الملک است که خواند میر (3/274)ضمن شرح درگیریهای احمد جلایر در 687ق / 1288 م بدان اشاره کرده است. اوزون حسن اق قویونلو به هنگام جنگ با ابوسعید بهادر خان ، فرخ یسار شروانشاه را به ویران کردن پلهای ارس واداشت (هینتس ، 68-69).

پل دیگری بر روی ارس به نام جسر جواد وجود داشته که شاه اسماعیل صفوی فرمان تکمیل آن را داده بود (روملو ، 57). جسر (پل و یامعبر) جواد در محل تلاقی رود کربا ارس واقع شده بود ، تاج گذاری نادرشاه افشار در حوالی همین معبر انجام گرفت (دائره المعارف فارسی). شاردن جهانگرد فرانسوی مینویسد که بر روی این رودخانه در جلفا و نقاط دیگر چندین  پل بسته اند و به رغم استحکام و عظمت انها ، چنانکه از طاقها و چشمه هایشان نمودار است ، در مقابل فشار آب دوام نیاورده ، ویران شدند (2/395).

پلهای دیگری این رود بعدها ساخته شده اند که دوپل آن در جلفاست ، یکی پل آهنی معلق در مشرق جلفا که خط آهن از روی آن میگذرد ، طول این پل 107متر و عرض آن 6 متر است. این پل قادر به تحمل دو لوکوموتیو و 50واگن است (هویدان ، 14). پل دیگر درمحل معروف به عربلر است که امروزه پلدشت نامیده میشود و در برابر شهر نخجوان قرار گرفته است. این پل در 1331 ش خراب شد ، ولی بعدها مرمت گردید(همانجا).

ارس در روزگاران کهن گذرگاه اقوام و تیره های بسیار بوده است ، بی گمان گذر اقوام همواره با صلح و صف همراه نبوده است. یکی از  آگاهیهای ما درباره عهد باستان ، مربوط به لشکریان  اورارتوست که در پایان سده 9 ق م از رود ارس گذشتند و به سرزمینهای شمالی راه گشودند (بیوتروفسکی ، 300).

بر رود ارس در مرز ایران و جمهوری اذربایجان نزدیک شهر نخجوان مجموعه برق آبی احداث شد و در 1350ش مورد بهره برداری  قرار گرفت. حمجم مخزن آب سد ارس 335/1 کمـ 3 ، ارتفاع آن 35 متر و طول ان 900 متر است ، سد دیگری نیز مشترکاً از سوی دو دولت ایران و شوروی در منطقه میل و مغان احداث شده است که بخشی از  کانانل آبیاری آن در اراضی جمهوری اذربایجان و بخشی دیگر در اراضی ایران کشیده شده است («دائره المعارف فارسی» ، (308.

رد موافقت نامه مربوط به حل مسائل مرزی میان دو دولت ایران و اتحاد شوروی ک در 30 اردیبهشت 1344 ش / 20مه 1955 م در مسکو به امضا رسیده ، خط مرزی میان ایران و اتحاد جماهیر شوروی مربوط به رود ارس ، همان است که در سند مورخ رجب 1244ق / 18 ژانویه 1829 م قید شده است (نکـ: خاکپور ، 51-52). در 20 مرداد 1336ش / 11اوت 1957م موافقت نامه ای میان دو دولت ایران و اتحادشوروی درباره تهیه طرحهای مقدماتی مربوط به استفاده برابر و مشترک از قسمتهای مرزی رودهای ارس و اترک برای ابیاری و تولید نیروی برق  در تهران به امضا رسید (مجموعه قراردادهاد ، 355ف 359) که طبق مفاد آن مقرر گردید 62500 هکتار از اراضی ایران از آب ارس آبیاری گردد و تاسیسات هیدروتکنیک برای رفع نیازهای  نواحی مجاور ایران وشوروی احداث شود.