موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل

نام­های جغرافیایی معرف فرهنگ و علایق جوامع انسانی و بازتابی از آنها در محیط­های جغرافیایی هستند، در حقیقت جوامع انسانی در انتخاب نام برای پدیده­های انسان­ساخت و طبیعت ساخت از گنجینه­های فرهنگی، تاریخی و باورهای خود وام می­گیرند. به ندرت مشاهده می­شود که نام مکانی در پشت سر خود فاقد فلسفه وجودی باشد.    نام­های جغرافیایی در معرفی فرهنگ، رویدادها و باورهای مردم ساکن در واحدهای مختلف مؤثر هستند که می­توان از آن­ها به عنوان یکی از کلیدهای کشف واقعیت­های تاریخی مناطق مختلف سود جست. منطقه­ی آذربایجان هم به عنوان یک منطقه جغرافیایی از این امر مستثنا نمی­باشد. این منطقه از نظر مباحث تاریخی برای روشن کردن واقعیت­های فرهنگی و جغرافیایی خود درگیر برخی نظریات متعارض است، نام­های جغرافیایی برای رفع برخی ابهامات و کشف واقعیات تاریخی منطقه می­تواند کارایی بسزایی داشته باشد.

نام­های جغرافیایی علی­رغم پایداری نسبی تحت شرایطی دچار تغییر و تحول می­گردند، برخی از تغییرات مربوط به آوانگاری اسامی می­باشد، مانند کلمات آذربایجان و اردبیل که تغییریافته­ای از آتروپاتگان و آرتاویل هستند. نوع دیگر از تغییر، تحت تأثیر شرایط اجتماعی، سیاسی هر منطقه صورت می­گیرد. بدین ترتیب که گاه در پی تحولات جمعیتی یا سیاسی برخی تغییر نام­ها به صورت طبیعی و تدریجی صورت می­گیرد. با این دسته از تغییرات گاه آوایی و بیشتر مفهومی و زبانی می­باشد، اما معمولاً عاری از اجباری خاص بوده و یا دست کم چنین به نظر می­رسد مانند بسیاری از نام­های جغرافیایی آذربایجان که در این مقاله بدان­ها پرداخته خواهد شد. دسته سوم از تغییر نام­ها، حالت دستوری داشته و از بالا به پایین و تحت تأثیر ایدئولوژی­های سیاسی حاکم و معمولاً به دور از منطق علمی و بدون توجه به پیشینه تاریخی القاء شده و در پی اهداف خاص خود می­باشند. مانند تغییرنام­های دوره رضاشاه، از قبیل تغییر نام ارومیه به رضائیه، تیکان تپه به تکاب، دزدآب به زاهدان، استرآباد به گرگان و ... که به خاطر سیاست­های همانندسازی صورت گرفته بود.

صفوه الصفا : نام اصلی کتاب «اُسُس المواهب السنیه فی مناقب الصفویه» می­باشد که در زمان صدّرالدین به سال 759 ه.ق توسط یکی از مریدان شیخ صدرالدّین مشهور به ابن بزاز، در قالب حکایت­هایی متعدد پیرامون زوایای مختلف شخصیت شیخ صفی به نگارش درآمده است. نویسنده در حین بازگو کردن حکایت­ها به اسامی جغرافیایی آذربایجان مانند روستاها، کوه و رود و غیره اشاره دارد.

صریح­الملک : عنوان دو مجموعه از رونوشت­های اسناد، وقف­نامه­ها و طومارهای مربوط به دارایی­ها غیرمنقول بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی هست که مجموعه اول توسط زین­العابدین عبدی بیگ به دستور شاه تهماسب یکم و دومی به وسیله محمدطاهر اصفهانی در زمان شاه عباس یکم به صورت کتاب تدوین گردیده­اند. این مجموعه­ها به صورت نسخ خطی و در تعداد محدود در برخی از مراکز مانند کتابخانه ملی، کتابخانه دانشگاه تهران و کتابخانه مجلس نگهداری می­شوند. این دو مجموعه ضمن معرفی املاک بقعه، به اسامی بسیاری از شهرها، روستاها، رودها، کوهها اشاره داشته، گاه به برخی از تغییرات که نام­های جغرافیایی در طول زمان پیدا کرده­اند، به اقتضای بحث پرداخته است.

نام­های کهن جغرافیایی در تبیین جغرافیایی نواحی فرهنگی روشن می­شود. زیرا زبان جزء جدایی­ناپذیر فرهنگ گروه­های انسانی است و بکارگیری نام­هایی برای عوارض جغرافیایی نمی­تواند خارج از زبان گروه انسانی باشد. به ویژه که در گذشته این امر نمی­توانست متأثر از سیاست­های رسمی پیاده شده از سوی دولت مدرن و پدیده ارتباطات به مفهوم عصر حاضر باشد، بنابراین نام­های کهن جغرافیایی می­تواند به عنوان ابزاری مفید در ریشه­یابی و تبیین مسائل و وضعیت نواحی فرهنگی مورد استفاده قرار گیرد.

یافته­ها

 ­در بررسی­های صورت گرفته برای شناسایی نام­های جغرافیایی کهن منطقه آذربایجان از برخی منابع تاریخی که به آن­ها اشاره شد، نام­های تاریخی فراوانی در موارد مختلف مشاهده شده است که از نظر زبانی متفاوت از زبان ترکی و متعلق به زبان کهن و بومی آذربایجان می­باشد که در منابع گوناگون به نام آذری، تاتی و فهلوی از آن یاد شده است. در زیر به برخی از این اسامی جغرافیایی که بیش­تر متعلق به شرق منطقه آذربایجان می­باشند، به تفکیک شهرها اشاره  می­گردد.

جدول شماره 1 : نام روستاهای اردبیل

  ­