موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل

اَحسَنُ التَّفاسیم فی مَعرِفَهِ الاَقالیم ، نام کتابی مشهور در جغرافیا به زبان عربی از آثار ربع 4 سده 4 ق / 10م  ، تالیف شمس الدین  ابو عبد الله محمد بن احمد مقدسی. مقدسی در یک جا به صراحت میگودی که در 375 ق 40 ساله ور د مرکز فارش وبده و تالیف کتاب را به پایان برده است (ص 8-9 ؛ نکـ : میکل ، 315 ). وی همچنین گوید که دو سال بعد آن را در مکه به یک عالم اندلسی عرضه کرده است (نکـ : ص 223 ، حاشیه ). اما با سورث بر پایه عبارتی از احسن التفاسیم چنین حدس میزند که ابن اثر در پایان دوران سعدالدوله پسر سیف الدوله حمدانی (د 381ق) تالیف شده است ، زیرا در احسن التقاسیم (ص375) از حکومت خاندان حمدانی بر شهر بدلیس به صورت گذشته یاد میشود (ایرانیکا).

کتاب بر یک پیش گفتار و دو بخش تقسیم شده است ، پیش گفتار که بیش از یک هفتم کتاب را دربردارد. شامل این مطالب است : روش تدوین کتاب ، پیشگامان جغرافیا ، بیان اصطلاحات ، تاریخ تالیف ، چند تذکر ، فهرست محتویات ، دریاها و ترسگاهایش ، رودخانه ها  ، شهرهای همنام ، لهجه ها ، شیوه بیان  مولف ، ویژگیهای  هر سرزمین ، مذهبها و دسته بندی آنها ، راهها ، گنبد و بارگاههای افسانه ای ، جدولی برای کارگزارن ، اقلیمها و نمای کشور اسلام (ص 3-66).

رد بخش نخست 6 اقلیم عربی  ، و در بخش  دوم 8 اقلیم عجمی معرفی میشود. در بخش اول نصف جهان اسلام  آن روز که در بیرون جزیره العرب قرار داشت ، عرب نامیده شده است و مردم 5 اقلیم بین النهرین ، افور (احتمالاً  تصحیف شده افور= اثور ، نکـ : ه د ، اثور) ، شام ، مصر و مغرب (شمال افریقا که به سبب هم نژاد بودن با تازیان توانسته بودند این زبان را بیاموزند) عرب شمرده شده اند.

در بخش دوم به معرفی 8 اقلیم عجمی: خاوران ، دیلم ، رحاب (ارمنستان ، اران و گرجستان) ، کوهستان (اذربایجان و کردستان) ، خوزستان ، فارس ، کرمان و سند پرداخته است. مولف در آغاز این بخش ، مردم آن را خوشبختر ، دانشمندتر و دیندارتر از دیگر مردمان دانسته است (نکـ : ص 257). این بخش کتاب با یک رساله کوتاه در جغرافیا تالیف گواذ (قباد) پادشاه ساسانی آغاز میشود (همانجا).

احسن التقاسیم همانند صوره الارض این حوقل و المسالک و الممالک اصطخری حاصل سالها سفر مولف به کشورهای اسلامی آن روزگار است. در حقیقت مولف به بخش مرکزی جهان اسلام قناعت نکرده و به فلسطین و خراسان نیز سفر کرده است. مولف فلسطین ، شام ، جزیره العرب ، عراق و ایران را درست  میشناسد  و لیکن باختر جهان اسلام (مراکش و اسپانیا) راندیده است و در خاور نیز آگاهی درست و از حدود سند تجاوز نمیکند.

مقدسی در سراغاز کتاب ، صفحه ای مسجع  پر تصنع ساخته (نکـ : ص 1- 2) و در آن از چگونگی  سفرها وبرخوردهای خود با طبقات و قشرهای گوناگون مردم برای به دست آوردن معلومات جغرافیایی سخن گفته است (ص2).

این اثر تنها درباره جغرافیای کشورهای اسلامی است و مولف در توجیه این مطلب میگوید: من بلاد کفر را معرفی نمیکنم ، زیرا که بدانها درنیامده ام (ص9) ، و حتی درباره برخی از شهرها چون طرطوس میگوید: چون اکنون به دست روم است ، بدان نمیپردازم (ص152). او هدف از تالیف کتاب را نشان  دادن سودمندی فراگیر دانش جغرافیا دانسته و سعی در ابطال برخورد صرف با این علم همچون یک وسیله کار ، راهنمایی برای راهداران  یا وسیله وقت گذرانی و یا حتی خواندن داستانهای شگفت انگیز برای داستان سرایان کرده است.

میتوان ادعا کرد که تعریف جغرافیا در این کتاب به تعریف امروزی آن نزدیک شده ، و شامل جغرافیای طبیعی ، اقتصادی ، اجتماعی ، انسان شناسی و اعتقادات است.

موضوع بحث در کتاب ، تحقیقاتی همه جانبه درباره بخشهای اسلامی ربع مسکون ، بیان حرفه های اقتصادی ـ بازرگانی و مذهبی مردمانی است که در انجا به سر میبرند. روش مولف عینی وبر اساس مشاهده و بررسی کتابهای کتابخانه های ری ، رامهرمز ، شیراز ، بصره و جز آن است. مولف مشخصات بخشها را از نظر نفوس ، زبان ، اختلافات جسمی و اعتقادات مذهبی ، اختلاف وسایل تولید ، سکه ها ، خوارک ، آبیاری ، کالای وارداتی و صادراتی ، راههای ترسناک منزلگاهها ، فاصله شهرها ، همچنین زمین شناسی نواحی گوناگون ، فقر و غنای سرزمینها ودیدنیها معین کرده است.

مولف همچنین در بیان روش کار خود میگوید: من درباره هر اقلیم اصطلاحهای مردم آنجا را به کار خواهم برد (ص32) و در جایی دیگر تاکید میکند که از انچه مردم بر انند ، پیروی کرده است ، (ص114- 115). گویا از همین روست که در این کتاب سرزمین اثور (موصل باستانی) را به تلفظ محلی «افور» با «فای» 3 نقطه نوشته است ، و پس از  آن ناسخان ان را به صورت قاف به ما رسانده اند (نکـ : منزوی ، 190).

از اصطلاحات رایج در این اثر ، کلمه «جند» است که به معنای دیه وابسته به یک شهر به کار گرفته و گویا اصطلاحی محلی بوده و مانند «اجنادین» از ریشه سربانی گرفته شده باشد. همچنین مولف در هر کجا که نام مناسبی نیمیافته ، خود نامگذاری کرده است ، چنانکه منطقه ارمنستان ، اران ، گرجستان ، اذربایجان و بخشی از  کردستان را «رحاب» مینامد (373).

مولف در کتاب خود توجه ویژه ای به زبان مردم سرزمینهای مورد نظر دارد ، چنانکه آورده است: زبان مردم در این 8 اقلیم عجمی است ، برخی از آنها دری و برخی دیگر پیچیده است ، همگی انها فارسی نامیده میشوند و اختلاف آنها اشکار است و من نمونه سخن هر قوم را خواهم اورد (ص295) و درباره مردم کرمان گوید: لهجه ایشان فهمیدنی و نزدیک به لهجه فارسی خراسان است (ص471). درباره آذربایجان گوید: 70 زبان در انجاست (ص 375) ، و درباره ارمنستان و اران گوید : مردم به ارمنی و ارانی سخن میگویند ، فارسی ایشان فهمیدنی و نزدیک به لهجه فارسی خراسان است (378) .

مردم پیرامون بصره همگی عجم هستند (ص413) ، زبان خوزستانیان رساترین زبان عجمان است و ان را با تازی می امیزند (ص418) ، در صحار (در جنوب عمان و خاوریمن) فارسیان در اکثریت هستند (ص92) و در بازارها به فارسی سخن میگویند. اکثریت مردم عدن و جده پارسی (ایرانی) هستند ، اما زبان رایج عربی است (ص96). مولف هممچنین از جشنهیا نوروزی مردم عدن و طبل زنی آنان سخن میراند (ص 100). همچنین در احسن التقاسیم از اماکن فرهنگی هر شهر نیز سخن به میان می اید و کتابخانه عضد الدوله و فهرستهایش در فارس و کتابخانه های ری ، بصره و رامهرمز معرفی شده است. (ص413)

رد حقیقت این مطالب محقق را در بررسی چگونگی  اضمحلال فرهنگی هر منطقه  یاری میرساند  از لابه لای سطور آن مقاومت مردم در حفظ فرهنگ خود هویداست ، چنانکه درباره قاضی بغداد ـ با توجه به اینکه قاضیان نسبت به دیگر مردم به حکام عرب نزدیکترند ـ میگوید: از اینکه به عربی نادرست سخن میگفت ، شرمسار شدم (ص183).

احسن التقاسیم به زبان عربی فصیح تالیف شده است ، در عین حال مولف فارسی را نیز خوب فهمیده و از جمله های فارسی به درستی استفاده کرده است (نکـ : ص 432). همچنین واژگان فارسی را در جمله های عربی گنجانده است: «ولاتری مثل افروشتهم ...  دوشابهم» (ص 370).

خردگرایی در سراسر این کتاب اشکار است ، هر چند که به حد بیطرفی نمیرسد ، داستان ابن مره که در این کتاب آمده است ، بویی از  داستان برزویه طبیب در کلیله و دمنه ابن مقفع را دارد (برای تفصیل ، نکـ : ص 365 – 366). مولف هم نشینی با فقیهان و صوفیان و حتی اموختن از داستان سرایان  را وظیفه جست و جو گرایانه خود میشمارد. از تعبد و تعصب و از دشنام و دروغ پردازی دوری میجوید (ص 2-3).

همچنین تمایل او به ابو حنیفه ، کرامیان ، شیعه و صوفیان نشان سعه صدر و جست و جوگری او از  حقایق فلسفی  و مذهبی برای گزینش بهترهاست و همین امر او را به برداشتهای عرفاین از اسلام کمک کرده است ، چنانکه  از کشاکش  او در مسجد واسط اشکار میشود که وی از مبلغان و طرفداران راستین اسلام بوده است. (ص 126).

احسن التقاسیم ایینه ای است که اوضاع جغرافیای طبیعی ، سیاسی ، اقتصادی و اعتقادی در کشورهای اسلامی را به خوبی مینمایاند. در این کتاب  اشاره هایی درباره تاریخ خاندانهای حکومتی آمده است: عباسیات (ص 131 – 132) ، بویهیان (ص 132-133) و سامانیان (ص 337). مولف همچنین به بررسی تعصبات مذهبی و میزان نفوذ مذاهب فقهی میپردازد. برای نمونه درباره نفوذ شیعیان و دیگر مذاهب چنین میگوید: شیعیان در عمان و کرامیان در بیت المقدس آزاد بودند ، اما معتزلیان در عمان در نهان میزیستند (ص 179) و این در اثر فشار قشریان سلفی بود ، نه فشار اسماعیلیان حاکم؛ زیرا در جای جای مصر فاطمی ، معتزلیان و مذهبهای دیگر و حتی حنبلیان آوازه ای داشتند (نکـ : ص 202).

مولف که در میان مرزهای دو قدرت بغداد و قاهره درامد و شد میبود ، گرایش فرهنگی و خردگرایی ملتها را نیز در شمار خواص جغرافیایی منطقه یاد میکند و آنها را با یکدیگر میسنجند ، تا انجا که درباره مردم سوریه میگوید: در خرد و دانش مانند ایرانیان نیستند ، برخی مرتد شده اند و برخی از ترس جزیه مسلمان مانده اند (ص 152). در این کتاب حتی به عادات ناپسندی که برخلاف ایین اسلام در برخی سرزمینها مرسوم گشته ، اشاره شده است ، از جمله پرورش دادن سگ در مصر (ص202) خوردن گوشت سگ و خرید و فروش آشکار آن (ص40) و دو شوهر داشتن یک زن (ص200).

احسن التقاسیم نخستین بار توسط اشپرنگر کشف و نسخه خطی ان به اروپا برده شد ، وی این کتاب را مهمترین کتاب جغرافیایی جهان معرفی میکند ، اما کراموس با نظری محتاطانه تر ان را اصیلترین کتاب جغرافیا به زبان عربی شمرده است (نکـ : کراچکوفسکی ، 1/ 208).

مورخان ، کتاب احسن التقاسیم را در حلقه های تکاملی جغرافیای اسلامی پس از اصطخری و ابن حوقل ، سومین حلقه از مکتب ابوزید بلخی شمرده اند (نکـ : همو ، 1/206- 211). نسخه های اولیه احسن التقاسیم همانند کتابهای اصطخری و ابن حوقل نقشه هایی در برداشت و میلر خاور شناس ، آن نقشه ها را در کتاب «نقشه های عربی[1]» در اشتونگارت در سالهای 1926 – 1931م چاپ کرد.

به گفته کراچکوفسکی ، مقدسی آنگاه که احسن التقاسیم را نوشت ،  ان را در دو نسخه فراهم کرد. یکی از  انها همان است که مقدسی در 375 ق تالیف آن را به پایان برده و دومی نسخه ای است که در 378ق آن مولف نسخه اولی را به سامانیان و دومی را به فاطمیان پیش کش کرده است. (1/209- 210)

تمامی آگاهی ناشران این کتاب ، بر اساس دو نسخه ان است که در برلین و استانبول  نگهداری شده ، و نسخه های جدیدتر ، از روی ان نوشته شده است. به نظر میرسد که نسخه استانبول کهنتر از نسخه برلین است. نسخه برلین به مردی به نام ابوالحسن علی بن حسن پیش کش شده است. (مقدسی ، 8). در این نسخه از سامانیان به نیکی بیشتری یاد شده است. این پیش کش در نسخه استانبول دیده نمیشود.

این نسخه به خامه نسخه حسن بن احمد بن محمود بن کمال در رجب 658 ق در 232 برگ 15 سطری است و فیلم آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است (مرکزی ، 1/ 285). نام کتاب در این نسخه المسافات و الولایات یاد شده که عنوان عمومی کتب جغرافی در آن روزگار است. با سورث به نقل از مجیر الدین علیمی (860- 927ق) در الانس الجلیل بتاریخ  القدس و الخلیل  میگوید که از کتاب مقدسی به صورت البدیع فی تفصیل  مملکه الاسلام یاد کرده است (نکـ : ایرانیکا) ، اما در نسخه ناقص چاپ این اثر (عمان ، 1973م) مطلب مورد نظر یافت نشد. دخویه نخستین بار این کتاب را در 1877 م با تعلیقات  وپیشگفتاری  کوتاه در «مجموعه جغرافیای عربی[2]» به چاپ رساند.

وی مجدداً احسن التقاسیم را پس از  بازنگری مارکوارت و مقابله با نسخه استانبول در 1906 م در لیدن منتشر ساخت. احسن التقاسیم همچنین اولین بار توسط دو تن به نامهای رنکینگ و آزو به انگلیسی  ترجمه و در کلکته (1897- 1901م ) به چاپ رسید. همچنین بخشهایی از این کتاب توسط کرمر (1877م) ، نالیبو (1895م) و کراچکوفسکی (1937م) ترجمه شده است (نکـ : کراچکوفسکی ، 1/211- 212).

ماخذ: کراچکوفسکی ، ا. ای ، تاریخ الادب الجغرافی العربی ، ترجمه صلاح الدین  عثمان هاشم ، قاهره ، ض936 1م؛ مرکزی ، خطی ، مقدسی ، محمد ، احسن التقاسیم  فه کوشش دخویه ، لیدن ، 1906 م؛ منزوی ، علینقی ، تعلیقات بر احسن التقاسیم ، تهران ، 1361ش؛ نیز: